Ιωάννης Φουρτούνας, Καθηγητής Κοπτολόγος
Μετά τις σπουδές μου βρέθηκα στην Αίγυπτο για κοπτολογικές σπουδές και εξειδικεύτηκα στην κοπτολογία.
Είμαι ο Έλληνας που βρέθηκε στο χώρο των Κοπτών και γνώρισε από κοντά τους Κόπτες και τον κοπτικό πολιτισμό.
Το προ ημερών εκδοθέν έργο μου με τίτλο «’Η Ελληνογένεια της Κοπτικής Γλώσσας» είναι το απόσταγμα 30ετούς έρευνας στο χώρο των Κοπτών, εργασία μοναδική στο είδος της διότι είναι η μόνη που υπάρχει στην ελληνική βιβλιογραφία.
Προηγήθηκε η μονογραφία μου «Η Ελληνόμορφος Κοπτική Γλώσσα» (Αθήνα, 2009) και η εργασία μου «Η ελληνικότης της Κοπτικής Γλώσσας» (Αθήνα 2012) στις οποίες επίσης αναλύονται για πρώτη φορά τα γραμματολογικά στοιχεία της κοπτικής.
Είναι μία ολοκληρωμένη έρευνα και μελέτη για την φύση και τον χαρακτήρα της κοπτικής, με ανάλυση σε βάθος των φωνολογικών, γραμματικών και συντακτικών στοιχείων αυτής, μία εντελεχής έρευνα για την ίδια την κοπτική γλώσσα.
Τα σχετικώς ολίγα βιβλία που εκδόθηκαν περί της κοπτικής είναι μεταφράσεις ξένων έργων, ενώ άπαντα ασχολούνται με κοπτικά κείμενα ή χειρόγραφα ή τον σχολιασμό τους και όχι με την ίδια την κοπτική γλώσσα.
Είναι το μοναδικό βιβλίο που περιέχει λεξιλόγιο ελληνικών λέξεων στην κοπτική με ετυμολογική ανάλυση της διαδρομής εκάστης λέξεως έως την γλώσσα των Κοπτών, από την εκκλησιαστική ορολογία, την ιεραρχία ή τον μοναχισμό.
Για πρώτη φορά παγκοσμίως αποκαλύπτεται το όνομα του Έλληνα που δημιούργησε το κοπτικό αλφάβητο, του Πάνταινου, Διευθυντού της Κατηχητικής Σχολής της Αλεξάνδρειας και του μαθητή του Κλήμεντα του Αλεξανδρέα.
Η Κατηχητική Σχολή της Αλεξάνδρειας ήταν γλωσσολογικό, πολιτιστικό και θεολογικό κέντρο, που χρησιμοποίησε το κοπτικό αλφάβητο για την μετάφραση της Αγίας Γραφής, των λειτουργικών κειμένων και των πατερικών συγγραμμάτων.
Οι Πάνταινος και Κλήμης υπήρξαν οι Κύριλλοι και Μεθόδιοι της Αφρικής,έδωσαν γραφή στην προφορική γλώσσα των Αιγυπτίων και με βάση αυτή την κοπτική γλώσσα έγινε το κήρυγμα και ο εκχριστιανισμός του εντόπιου πληθυσμού.
Η έκδοση εμπεριέχει δεκάδες φωτογραφιών από την εικονογραφία, τα χειρόγραφα και τη μοναστική ζωή της Κοπτικής Εκκλησίας από το προσωπικό μας αρχείο και το 30ετές ερευνητικό έργο μας εις την χώρα του Νείλου.
Η έως τώρα άγνωστη σε μας κοπτική γλώσσα και η βαθειά σχέση της με την ελληνική είναι το αντικείμενο της παρούσης εργασίας μέσα από την οποία διαπιστούται, τεκμηριώνεται και προβάλλεται η καίρια σχέση της ελληνικής με την κοπτική.
Αναδεικνύεται η θυγατρική της σχέση και αποδεικνύεται ότι αφενός μεν η κοπτική είναι δημιούργημα των ελληνικής καταγωγής ελληνοφώνων της Αιγύπτου, αφετέρου δε ότι έχει υιοθετήσει την ελληνική γραφή και έχει δανειστεί πληθώρα ελληνικών λέξεων.
Οι λέξεις αυτές προέρχονται από την εκκλησιαστική ιεραρχία, από τα λειτουργικά κείμενα, από την μοναστική και αναχωρητική πολιτεία, είτε από την υμνωδία, τις επιστήμες, το λεξιλόγιο της Αγίας Γραφής, αλλά και τους δογματικούς όρους.
Ο λόγος ύπαρξης τοσούτων ελληνικών λέξεων έγκειται εις το ότι οι μεταφραστές των εκκλησιαστικών και λειτουργικών κειμένων μη βρίσκοντας ανάλογη λέξη στην κοπτική μετέφεραν αυτούσιες εκατοντάδες των λέξεων εις τα κοπτικά.
Επίσης στα λειτουργικά κείμενα έχουν μεταφερθεί και εκφράσεις, αλλά και ολόκληρα τροπάρια ως είναι irini passi, ke to pnevmati sou, kirie eleisson, o kirios meta panton imon, aghios o theos (ο τριαδικός ύμνος), το τροπάριον Christos anesti κ.ά.
Από την εκκλησιαστική ιεραρχία έχουμε πχ. batriarhes (πατριάρχης), breswidaros (πρεσβύτερος), diakonos (διάκονος), archimadridas (αρχιμανδρίτης), iarosina (ιερωσύνη), arhiaraous (αρχιερεύς), midrobolidas (μητροπολίτης).
Από την εκκλησιαστική ζωή broseouka (προσευχή), aouassaouas (ευσεβής), baraoueno (παραβαίνω), psika (ψυχή), amalas (αμελής), anaouassis (ανάβασις), breswia (πρεσβεία), bardania (παρθενία), aoudokima (ευδοκιμή).
Από τα εκκλησιαστικά σκεύη kimoualon (κύμβαλον), skaouos (σκεύος), aouangelion (ευαγγέλιον), zaon (ζέον), timiatirion (θυμιατήριον), kadabadazma (καταπέτασμα), bila (πύλη), drabeza (τράπεζα), koros (χορός).
Από την μοναστική πολιτεία όπως anahoridas (αναχωρητής), monahous (μοναχός), stylidas (στυλίτης), aripsalin (ψάλλειν), aghiazmos (αγιασμός), ariaghapi (>μοναχικός χαιρετισμός, αντί του ευλόγησον –ari =ποίησον (προστ.) αγάπη, κάνε αγάπη.
Από τη λειτουργική ζωή anafora (αναφορά), koinowa (κοινωνία),ekeklissia (εκκλησία), aikona (εικόνα), hymnolozia (υμνολογία), katolikon (καθολικόν), epsaltirion (ψαλτήριον), bandokrator (παντοκράτωρ), hemnessis (ύμνησις).
Από τους δογματικούς όρους phissis (φύσις), omooussios (ομοούσιος), atanatos (αθάνατος),τdriadikos (τριαδικός), drianda (τριάδα), loghos (λόγος), dogma (δόγμα), taourimos (θεώριμος, ο εν θεωρία ων), logikon (λογικόν), anargan (ενεργείν).
Από την γεωργική και αγροτική ζωή όπως gogyla (γογγύλη), aksina (αξίνη),korx /korkea /korka (σκαλιστήρι), karbos (καρπός), ankin (αγγείο), tigris (τίγρις), kado (κάδος, κανάτα, κουβάς), mansale (εργαλείον, από το μάκελα), kion (χιών).
Κοπτικές λέξεις υπάρχουν σε όλες τις επιστήμες, αλλά και σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής όπως astir (αστήρ), anadola (ανατολή), kado (ακάτιον, μικρή βάρκα), shifi (ξίφος), ouwos (βίος), aparsia (επαρχία), kowarnadas (κυβερνήτης).
Η επίδραση της ελληνικής αλλά και ολοκλήρου του βυζαντινού πολιτισμού είναι καταφανής σε όλες τις εκφάνσεις του κοπτικού πολιτισμού σε σημείο που να ημπορεί να υποστηριχθεί ότι ο κοπτικός πολιτισμός είναι γέννημα και θρέμμα τούτου.
Η κοπτική αρχιτεκτονική είναι ή ελληνική, δεν υπάρχει ιδιαίτερη κοπτική αρχιτεκτονική που να έχει αναγείρει κοπτικούς ναούς και κτίρια κοπτικά και αυτό είναι πασιφανές στον επισκέπτη της κοπτικής πόλης του Αγίου Μηνά, όπου και ο τάφος του.
Οι εικόνες ως προς την θεματολογία τους αλλά και την τεχνική τους είναι αντιγραφές εν πολλοίς των ελληνικών δημιουργιών των πρώτων αιώνων, ενώ ο μέγιστος των αγιογράφων της Κοπτικής Εκκλησίας είναι ο Anastazi al Rumi (Ανατάσιος ο Ρωμηός).
Τα διακοσμητικά στοιχεία στην κοπτική ναοδομία είναι ειλημμένα από την ελληνιστική περίοδο με αγάλματα της Αφροδίτης, νύμφες, ερωδιούς – κυρίως του 6ου αι. – και πολλά αρχαιοελληνικά γεωμετρικά σχέδια, μαιάνδρους, αχιβάδες κλπ.
Τα χειρόγραφα είναι κατά κανόνα αντιγραφές των βυζαντινών ελληνικών χειρογράφων, οι δε μινιατούρες είναι πιστά αντίγραφα των εν τοις ελληνικοίς χειρογράφοις ευρισκομένων βυζαντινών καταπληκτικών μικρογραφιών.
Ο Μακαριότατος Πατριάρχης και Πάπας Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής κ.κ. Θεόδωρος χαιρέτησε την έκδοση δι’ αποστολής Πατριαρχικού Γράμματος, που δημοσιεύεται εις το βιβλίο και εις το οποίο μεταξύ άλλων αναφέρει:
«Η παρούσα έκδοσις αποτελεί διά τας κοπτολογικάς σπουδάς σημαντικήν συνεισφοράν εις την ελληνικήν βιβλιογραφίαν, καθιστά γνωστήν την εισέτι άγνωστον βαθείαν σχέσιν της κοπτικής γλώσσης μετά της ελληνικής τοιαύτης, ενώ αι ελληνικαί επιδράσεις εν τοις κοπτικοίς χειρογράφοις είναι καταφανείς, όσον και αποκαλυπτικαί της βαθείας επιδράσεως της καθόλου εκκλησιαστικής παραδόσεως μετά της κοπτορθοδόξου Εκκλησίας, μετά της οποίας αι αγασταί σχέσεις και η αλληλεγγύη μεταξύ των δύο ημετέρων Εκκλησιών είναι δεδομέναι. Το κaθ΄ημάς Πατριαρχείον Αλεξανδρείας ευφραίνεται δεόντως και χαίρει επί τη υμετέρα εκδόσει καθόσον η παρούσα εργασία θα συμβάλλει τα μάλα εις την ενημέρωσιν των αδελφών μας Κοπτών περί των κατά το μάλλον αγνώστων ημετέρων κοινών πολιτιστικών αξιών και θρησκευτικών παραδόσεων, ων αι βάσεις και αι απαρχαί ανάγονται εις την βυζαντινήν παράδοσιν των πρώτων αιώνων και ήθελεν έλθει αρωγός εις την έτι περαιτέρω σύσφιξιν και αλληλοκατανόησιν αμφοτέρων των λαών εις το κοινωνικόν , πνευματικόν και θρησκευτικόν επίπεδον».
Τέλος, μεταξύ των αντικειμένων έρευνας και των θεμάτων που περιλαμβάνονται εις την παρούσα εργασία συγκαταλέγονται:
α) Η ελληνική καταγωγή του κοπτικού αλφαβήτου, ως και η προέλευση ενός εκάστου των γραμμάτων
β) Η ελληνική καταγωγή του κοπτικού αριθμητικού συστήματος και η ερμηνεία ενός εκάστου εκ των αριθμών
γ) Η καταγραφή και ανάλυση των διαλέκτων της Κοπτικής και η συνεισφορά εκάστης εξ αυτών εις την κοπτική γραμματεία
δ) Η παρουσίαση ελληνικών λέξεων που έχουν υιοθετηθεί από την κοπτική γλώσσα και ο εκάστοτε λόγος πρόσληψης εκάστης εξ αυτών
ε) Η επίδραση της κοπτικής σε ξένες γλώσσες ως και επί της ελληνικής, ενώ ιδιαίτερη μνεία και εκτεταμένη αναφορά γίνεται για την επίδραση της κοπτικής στην αραβική
στ) Η ελληνικότης των χειρογράφων του Nag Hammadi με ανάλυση και αναφορά των γραμματικών και ιστορικών στοιχείων ενός εκάστου εκ των χειρογράφων
ζ) Ο γνωστικός χαρακτήρας του Ευαγγελίου του Ιούδα με ανάλυση της εν αυτώ εμπεριεχομένης γνωστικής θεολογίας και κοσμολογίας.
Η έκδοση στοχεύει στην προβολή της επιδράσεως της Ελληνικής Γλώσσας στις αφροασιατικές της Μέσης Ανατολής και δη τις χαμιτικές, όπως είναι η ελληνογενής, ελληνόμορφος και ελληνοπρεπής Κοπτική Γλώσσα, αναδεικνύει τις αλληλεπιδράσεις διά μέσου των αιώνων των δύο εθνών, ενώ ελπίζουμε ότι θα συντελέσει στην έτι περαιτέρω σύμπραξη και συμπόρευση των δύο ιστορικών λαών τόσο σε επιστημονικό όσο και σε πολιτιστικό και διαθρησκευτικό επίπεδο.
