Η Ναταλία Γεράκη στο φλάουτο, η Ειρήνη Καράγιαννη ερμηνεύτρια – μέτζο σοπράνο και Αποστόλη; Παλιός στο πιάνο, μας προσέφεραν μία μυσταγωγία μουσικής περιπλάνησης, μετά λόγου και εικόνας, την οποία οι σύγχρονοι Αιγυπτιώτες αγνοούσαν στην συντριπτική τους πλειονότητα, με αποτέλεσμα η μουσική βραδιά, να αποτελέσει μια “διδαχή” ιστορίας, γνώσης και παρελθοντικής νοσταλγίας. Παραθέτουμε το σύνολο του λόγου που διαβάστηκε μέσα από τις υποβλητικές φωνές των τριών συντελεστών, στο κλείσιμο του Ευρώ-Μεσογειακού Πολιτιστικού Φόρουμ της Βιβλιοθήκης Αλεξάνδρειας. Συγχαρητήρια στο Ελληνικό Ίδρυμα Βιβλίου και Πολιτισμού Αλεξανδρείας και δη, στην Διευθύντριά του κα Σταυρούλα Σπανούδη, για την άριστη συνεργασία και εξυπηρέτηση που είχαμε μαζί της, ως «Αλεξανδρινός Ταχυδρόμος» για την κάλυψη του συνολικού Φόρουμ.
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ναταλία
OPUS ALEXANDRINUM – «Έργον Αλεξανδρινόν»
Αλεξάνδρεια· η λαμπερή πόλη της Mare Nostrum, που συνδέθηκε από τη θεμελίωσή της με το ελληνικό στοιχείο και γνώρισε έξι αιώνες αίγλης κατά την ελληνιστική και ύστερη αρχαιότητα. Μια κοσμόπολη που αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τις επιστήμες, τα γράμματα, τις τέχνες και το εμπόριο, και υπήρξε συνώνυμο της ευημερίας και της αρμονικής συνύπαρξης διαφορετικών πολιτισμών. Όπως και οι πόλεις της Ιωνίας, η Αλεξάνδρεια αγάπησε τη γνώση και τον αδογμάτιστο στοχασμό. Στην Αλεξάνδρεια, ο ορθολογισμός του ελληνικού κόσμου συνυπήρχε με τα μυστήρια της Ανατολής· στην Αλεξάνδρεια, γνώση και τέχνη αλληλοσυνδέονταν. Και ο Αλεξανδρινός αισθανόταν, πρωτίστως, πολίτης του κόσμου.
Αυτή η κληρονομιά συνόδευσε τους Αλεξανδρινούς και στους νεότερους χρόνους. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η αλεξανδρινή παροικία, χάρη στην οικονομική της ευμάρεια και στο πλαίσιο της άμιλλας με τις άλλες διεθνείς κοινότητες της πόλης, αναπτύσσει μια εντυπωσιακά πλούσια μουσική δραστηριότητα. Προσελκύει μουσικούς από την Ελλάδα και την Ευρώπη, που εγκαθίστανται στην Αλεξάνδρεια ή την επισκέπτονται για να εμφανιστούν ενώπιον ενός ιδιαίτερως απαιτητικού κοινού. Το επτανησιακό στοιχείο κυριαρχεί στη μουσική της ζωή. Ανάμεσα στους καλλιτεχνικούς φορείς της αλεξανδρινής παροικίας που αναπτύσσουν αξιόλογη δράση συγκαταλέγονται η Μουσική Εταιρεία «Ορφεύς», η Ελληνική Ένωσις «Αισχύλος-Αρίων», ο Όμιλος Φιλομούσων Αλεξανδρείας, τα σωματεία «Απόλλων» και «Παρνασσός», η Ελληνική Μουσική Εταιρεία, η Ελληνική Καλλιτεχνική Ένωσις Αλεξανδρείας και η Société Artistique. Οι φορείς αυτοί, που διατηρούν οργανικά και χορωδιακά σύνολα, διασφαλίζουν τη μύηση των Αλεξανδρινών στη μουσική· διαμορφώνουν «τη φυσιογνωμία του τέλειου ερασιτέχνη, του κοσμοπολίτη εραστή της μουσικής, που ξέρει να ψυχαγωγεί και να ψυχαγωγείται, να διδάσκει και να διδάσκεται, να συνυπάρχει με τους καταξιωμένους, αλλά και τους εκκολαπτόμενους καλλιτέχνες».
Cue
Ύμνος εις τον Γεώργιον Αβέρωφ του Ναπολέοντα Λαμπελέτ,
παιανιζόμενος περί το 1894 εν Αλεξανδρεία, υπό της Ελληνικής Φιλαρμονικής Εταιρείας.
ΜΟΥΣΙΚΗ (1΄)
ΝΑΠΟΛΕΩΝ ΛΑΜΠΕΛΕΤ
Ύμνος εις τον Γεώργιον Αβέρωφ (πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ειρήνη
Το 1893, ο Κερκυραίος Ναπολέων Λαμπελέτ καταφτάνει στην Αλεξάνδρεια με φιλόδοξα σχέδια για τη μουσική της ανάπτυξη. Παραμένει στην πόλη για δύο χρόνια και, με την πολύπτυχη δραστηριότητά του, καθορίζει τις μουσικές εξελίξεις. Ιδρύει την Αβερώφειο Μουσική Ακαδημία, διδάσκει, συνθέτει, διοργανώνει συναυλίες και παραστάσεις όπερας. Την ίδια περίοδο ιδρύεται και η Ελληνική Φιλαρμονική Αλεξανδρείας, το πρώτο ελληνικό μουσικό σύνολο, που θα εκπροσωπήσει επάξια την ομογένεια στην απαιτητική μουσικά κοινωνία της πόλης. Επιπλέον, θα συνενώσει το ελληνικό στοιχείο, αναδεικνύοντας τον μη ταξικό χαρακτήρα της μουσικής.
Ο κορυφαίος των Επτανήσιων συνθετών, ο Σπυρίδων Σαμάρας, επισκέπτεται επίσης την Αλεξάνδρεια προκειμένου να παρακολουθήσει παραστάσεις των λυρικών του δραμάτων.
Εκείνος όμως που επρόκειτο να παραμείνει για τέσσερις δεκαετίες στη θάλλουσα πόλη είναι ο Κερκυραίος Αλέξανδρος Γκρεκ. Συνθέτει ακατάπαυστα, διδάσκει μουσική στα κοινοτικά σχολεία και ορφανοτροφεία, και διευθύνει το μουσικό τμήμα της Ελληνικής Ένωσης «Αισχύλος–Αρίων». Η όπερά του Ανδρονίκη ανεβαίνει το 1912 στο αλεξανδρινό Θέατρο Αλάμπρα και συνιστά σημαντικό μουσικό γεγονός.
Cue
Αλεξάνδρου Γκρεκ: Salonica για πιάνο / Prière du Soir για φλάουτο και πιάνο /
και Mattinata για φωνή και πιάνο
ΜΟΥΣΙΚΗ (7΄)
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΓΚΡΕΚ
1. Salonica – Nouvelle Danse Grecque pour Salon (πιάνο)
2. Prière du Soir (φλάουτο, πιάνο)
3. Mattinata (φωνή, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ναταλία
Στην Αλεξάνδρεια λειτουργούν πολυάριθμες ελληνικές μουσικές σχολές. Από αυτές ξεχωρίζουν η Ελληνική Φιλαρμονική Σχολή Αλεξανδρείας, το Ελληνικόν Ωδείον «Ορφεύς», η Ελληνική Καλλιτεχνική Σχολή, η Μουσική Σχολή του Συλλόγου «Αισχύλος», το Ωδείο του Συλλόγου «Απόλλων», καθώς και το Conservatoire de Musique d’Alexandrie. Το 1932, το Εθνικό Ωδείο ιδρύει το Παράρτημα Αλεξανδρείας, ως επακόλουθο της γνωριμίας του Μανώλη Καλομοίρη με την Αλεξανδρινή μεσόφωνο Σπεράντζα Καλό. Καθηγητές του διατελούν διαπρεπείς καλλιτέχνες της Αλεξάνδρειας και απόφοιτοι του Ωδείου. Η χαρισματική Πορτ-Σαϊντιανή πιανίστα Φωτεινή Μπρουσιανού θα είναι η τελευταία του διευθύντρια, προτού το παράρτημα πάψει, το 1966, να λειτουργεί εξαιτίας ιστορικών συγκυριών.
Οι Αλεξανδρινοί αναπτύσσουν επίσης δεσμούς με το μεγαλύτερο και παλαιότερο μουσικοθεατρικό εκπαιδευτικό ίδρυμα της νεότερης Ελλάδας, το Ωδείο Αθηνών. Η οικονομική στήριξη του Γεωργίου Αβέρωφ, του μεγαλύτερου εμπόρου της Αιγύπτου και προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξανδρείας, προς το Ωδείο Αθηνών είναι σημαντική. Επιπλέον, η Ελληνική Κοινότητα απευθύνεται επανειλημμένα στο Ωδείο προκειμένου να εξασφαλίσει αποφοίτους ικανούς να στελεχώσουν τα μουσικά σύνολα και τις σχολές της. Χαρακτηριστική περίπτωση συνεργασίας μεταξύ των δύο φορέων αποτελεί η μετάβαση του Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλου στην Αλεξάνδρεια. Ο συνθέτης εγκαθίσταται στην πόλη το 1910, ύστερα από τη διαμεσολάβηση του Εμμανουήλ Μπενάκη, ώστε να αναλάβει τη διεύθυνση της Χορωδίας του Καθεδρικού Ναού του Ευαγγελισμού. Για περισσότερα από τριάντα χρόνια, η συμβολή του στην ανάδειξη κάθε πτυχής της μουσικής ζωής της παροικίας υπήρξε καθοριστική. Είναι ο εμπνευστής και κυριότερος δημιουργός της λεγόμενης «αλεξανδρινής οπερέτας» και των «αλεξανδρινών τραγουδιών». Γράφει περισσότερα από ογόδντα τραγούδια, που γνωρίζουν επιτυχία, και η φήμη του εδραιώνεται και στην Ελλάδα. Ο τύπος της εποχής αναφέρει χαρακτηριστικά:
Ειρήνη
«Έως τώρα η Αθήνα, η Σμύρνη, η Πόλις είχαν τα τραγούδια τους, τα “αθηναϊκά”, τα “σμυρναίικα”, τα “πολίτικα”. Από τώρα η Αλεξάνδρεια έχει τα δικά της τραγούδια χάρις εις τον Παπασταθόπουλον, τα “αλεξανδρινά”! Αλεξανδρινά εις αίσθημα, εις τοπικόν χρώμα, εις ρομαντισμόν, εις δροσιάν. Διότι ο Παπασταθόπουλος εγνώρισε την Αλεξάνδρεια».
Cue
Έρως και Γεράματα, αλεξανδρινό τραγούδι του Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλου!
ΜΟΥΣΙΚΗ (1΄)
ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΠΑΠΑΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ
Έρως και Γεράματα (φωνή, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ
Ειρήνη
Η μουσική δραστηριότητα στην Αλεξάνδρεια περιλαμβάνει και άλλες ενδιαφέρουσες πτυχές. Αρκετοί αλεξανδρινοί εκδοτικοί οίκοι εξέδιδαν παρτιτούρες, όπως μαρτυρούν οι σωζόμενες εκδόσεις, κυρίως των λεγόμενων «αλεξανδρινών τραγουδιών», ενώ υπήρχαν και πολλά ελληνικά καταστήματα δίσκων, φωνογράφων και πικάπ. Στον Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλο ανήκει ένα από τα πρώτα καταστήματα πώλησης φωνογράφων και δίσκων της πόλης, καθώς και δισκογραφική εταιρεία με την οποία εκδίδει περισσότερα από εκατό δισκογραφήματα. Αξίζει επίσης να υπογραμμίσουμε τη μεγάλη ζήτηση για ελληνικούς δίσκους. Υπολογίζεται ότι προπολεμικά η Αθήνα εξήγαγε στην Αίγυπτο δίσκους που αντιστοιχούσαν στο ποσό των πέντε χιλιάδων λιρών ετησίως.
Απόστολος
Μεταξύ των πολλών μουσικών έργων που εκδίδονται από εκδοτικούς οίκους της Αλεξάνδρειας είναι και εκείνα του Κερκυραίου Παναγιώτη Τσαμπουνάρα. Η περίπτωση του Τσαμπουνάρα αποτελεί ένα ακόμη τεκμήριο της οικονομικής και πνευματικής ακμής της αλεξανδρινής παροικίας, καθώς και των δεσμών που αυτή διατηρούσε με την Ελλάδα. Δημοσίευμα του 1913 στην αλεξανδρινή ελληνική εφημερίδα Ταχυδρόμος, όπου αναγγέλλεται η έναρξη των συναυλιών της Μαντολινάτας του Τσαμπουνάρα στην Αλεξάνδρεια, πιστοποιεί την επιτυχημένη πορεία του συνθέτη:
Ειρήνη
«Η διεύθυνσις του γνωστού αριστοκρατικού ζυθοπωλείου Viennoise του κ. Ιωαννίδου έσχε την ευτυχή έμπνευσιν να καλέση τον γνωστότατον ανά το Πανελλήνιον μουσικοδιδάσκαλον και διευθυντήν Μανδολινάτας κ. Τσαμπουνάραν. Η φήμη του κ. Τσαμπουνάρα είνε πασίγνωστος, ώστε να μας απαλλάσση του κόπου να εξάρωμεν εκ των προτέρων τας μουσικάς πανδαισίας, αι οποίαι επιφυλάσσονται εις την εκλεκτήν πελατείαν του καταστήματος».
Cue
Παναγιώτη Τσαμπουνάρα: Στη βάρκα, διασκευή ισπανικής βαρκαρόλας.
ΜΟΥΣΙΚΗ (2΄)
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΣΑΜΠΟΥΝΑΡΑΣ
Στη βάρκα – Βαρκαρόλα (φωνή, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ
Ειρήνη
Οι Αλεξανδρινοί, πέρα από τους πολλούς δραστήριους φορείς και μουσικούς, διαθέτουν επίσης πολυάριθμες αίθουσες εκδηλώσεων. Μεταξύ αυτών είναι τα θέατρα Αλάμπρα, Μπελβεντέρε, Λούνα Παρκ· οι αίθουσες Πολυθέαμα, Λιφόντι, Παπαζιάν, Πτολεμαίος· τα καζίνο Αλεξανδρείας και Μπελβύ, το ξενοδοχείο-καζίνο Σαν Στέφανο· τα ξενοδοχεία Κλάριτζ και Σαβόυ· τα κινηματοθέατρα Ριάλτο και Στραντ· τα κοσμικά κέντρα Εγκλόν, Σάτμπυ, Μεγάλος Αθηναίος. Επιπλέον, ο ελληνισμός της Αλεξάνδρειας διαθέτει το δικό του, εξαιρετικής αισθητικής και ακουστικής, ευρωπαϊκό θέατρο: το περίφημο Θέατρο Ζιζίνια, που ανεγείρει το 1865 ο επιφανής Αλεξανδρινός έμπορος Στέφανος Ζιζίνιας. Στη σκηνή του ανεβαίνουν πολυάριθμες παραγωγές ευρωπαϊκών θιάσων δραματικού και λυρικού θεάτρου με πρωταγωνιστές διάσημους καλλιτέχνες της εποχής, όπως η όπερα Madama Butterflyπου παρακολούθησε και ο ίδιος ο συνθέτης Τζάκομο Πουτσίνι.
Στην πνευματική καλλιέργεια των Αιγυπτιωτών Ελλήνων συμβάλλουν και τα φιλολογικά σαλόνια, που φιλοξενούν τα περίφημα αλεξανδρινά μουσικά και ποιητικά σουαρέ. Ενώ το βιβλιοπωλείο-εκδοτικός οίκος του Αθανάσιου Μαρσέλου, φιλόλογου και δεσπόζουσας φυσιογνωμίας της αλεξανδρινής κοινωνίας, αποτελεί ένα ακόμα στέκι των ανθρώπων του πνεύματος.
Ναταλία
Δεν ήταν λίγες και οι γυναίκες μουσικοί των οποίων οι ιδιαίτερες ικανότητες βρήκαν πρόσφορο έδαφος για να ανθίσουν στην ανεπτυγμένη πνευματικά αλεξανδρινή κοινωνία. Εξάλλου, η ιστορία του τόπου καταδεικνύει τον πρωτοποριακό και, ενίοτε, εμβληματικό ρόλο των γυναικών. Οι γυναίκες της πτολεμαϊκής Αλεξάνδρειας όχι μόνο υπήρξαν ισότιμες των αντρών –με δικαίωμα στην ιδιοκτησία, την κληρονομιά και την εμπορική δραστηριότητα–, αλλά ανήλθαν σε ανώτατες θέσεις εξουσίας. Η περίπτωση της Κλεοπάτρας, της τελευταίας των Πτολεμαίων, υπήρξε χαρακτηριστική. Τα χρόνια της βασιλείας του Πτολεμαίου Β’, ειδικότερα, μάς παρέδωσαν έναν μακρύ κατάλογο περίφημων γυναικών που περιλαμβάνει, ενδεικτικά, την ηθοποιό Μύρτιον, τις επαγγελματίες αυλητρίδες Μνήσιδα και Ποθεινή, τη γλύπτρια Κλίνη, την ποιήτρια Στρατονίκη, την ολυμπιονίκη αρματοδρόμο Βελεστίχη.
Ειρήνη
Επιστρέφοντας στον 20ό αιώνα, και όσον αφορά τις Αλεξανδρινές μουσικούς που διακρίθηκαν, ας αναφερθούμε ενδεικτικά στις τραγουδίστριες Μαργαρίτα Γιαγκούνη, Καλλιόπη Αντύππα και Σπεράντζα Καλό· στις πιανίστες Μαρία Σιδεράτου και Μαίρη Δέλιου-Κοκκινάκη· στην πιανίστα, ακορντεονίστα και σολίστ μουσικού πριονιού Έλλη Δέλιου· στις συνθέτριες Ελένη Βαλαχή, Ευαγγελία Ζαχαροπούλου, Ελένη Ηλιάσκου, Ειρήνη Σιμοπούλου-Ζιάρ και Γεωργία Στίνη.
Η Μαρία Σιδεράτου εικάζεται πως υπήρξε μαθήτρια του Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλου. Η Ιsabelle για σόλο πιάνο, είναι έργο που συνέθεσε σε νεαρή ηλικία. Πρόκειται για μελωδία σε ρυθμό βαρκαρόλας, επηρεασμένη από το ιταλικό μπελκάντο, τον Ναπολέοντα Λαμπελέτ και τα Τραγούδια χωρίς λόγια του Φέλιξ Μέντελσον.
ΜΟΥΣΙΚΗ (2΄)
ΜΑΡΙΑ ΣΙΔΕΡΑΤΟΥ
Isabelle – 1ère Mélodie για πιάνο
ΑΦΗΓΗΣΗ
Απόστολος
O Δημήτρης Μητρόπουλος είναι αδιαμφισβήτητα ένας από τους σπουδαιότερους μαέστρους του 20ού αιώνα. Εξίσου, όμως, σημαντικό είναι και το συνθετικό του έργο. Ολοκλήρωσε συνολικά σαράντα οκτώ συνθέσεις, οι οποίες –μαζί με χειρόγραφες παρτιτούρες, προγράμματα και κριτικές συναυλιών, αλληλογραφία, βραβεύσεις και φωτογραφικό υλικό– παραχωρήθηκαν στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη και συνιστούν το Αρχείο Μητρόπουλου.
Οι Ινβεντσιόνες σε ερωτική ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη αποτελούν το πρώτο ατονικό έργο του Μητρόπουλου και, ταυτόχρονα, το πρώτο ελληνικό έργο μοντέρνας μουσικής. Πρόκειται, επίσης, για την πρώτη μελοποίηση ποιημάτων του Καβάφη, γεγονός που τις καθιστά έργο μείζονος ιστορικής σημασίας.
Η επιλογή των συγκεκριμένων καβαφικών ποιημάτων, τα οποία περιγράφουν ξεθωριασμένες από τον χρόνο ερωτικές ενθυμήσεις, κάθε άλλο παρά τυχαία υπήρξε· αποκαλύπτει τη διορατικότητα και το θάρρος του Μητρόπουλου να συνθέσει μουσική σε ερωτική ποίηση του Αλεξανδρινού, σε μια εποχή που τα «αιρετικά» ποιήματά του δεν ήταν ευρέως αποδεκτά. Σε επιστολή προς τον Καβάφη, ο συνθέτης αναφέρει:
Ειρήνη
«Θα εκπλαγείτε τώρα για την τόλμη που είχα στην εκλογή μου των τραγουδιών σας, μα παρ’ όλους τους φόβους που είχα, η μουσική είναι τόσο ταιριαστή σ’ αυτού του είδους το μέτρο και την ατμόσφαιρα. Ο κύριος Αντώνιος Μπενάκης τα ήκουσεν και μπορεί να σας πη ο ίδιος την εντύπωσίν του. Ελπίζω ότι θα μου δοθεί η ευκαιρία να κατεβώ στην Αλεξάνδρεια με την δεσποινίδα Ανδρεάδου για να τα τραγουδήση σε μια συναυλία μου».
Η πρεμιέρα έλαβε χώρα το 1927 στην αίθουσα συναυλιών του Ωδείου Αθηνών. Το 1932, οι Ινβεντσιόνες παρουσιάστηκαν σε ιδιωτική εκδήλωση παρουσία του Καβάφη, στην οποία ο συνθέτης δεν έπαιξε απλώς το μέρος του πιάνου, αλλά τραγούδησε και το μέρος της φωνής!
Cue
Δημήτρη Μητρόπουλου: Έτσι πολύ ατένισα / Μέρες του 1903 / και Επήγα
από τις 14 Invenzioni σε ποιήματα του Κ.Π. Καβάφη, σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο
ΜΟΥΣΙΚΗ (5΄)
ΔΗΜΗΤΡΗΣ MΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ (φλάουτο, πιάνο)
1. Έτσι πολύ ατένισα
Την εμορφιά έτσι πολύ ατένισα,
που πλήρης είναι αυτής η όρασίς μου.
Γραμμές του σώματος. Κόκκινα χείλη. Μέλη ηδονικά.
Μαλλιά σαν από αγάλματα ελληνικά παρμένα·
πάντα έμορφα, κι αχτένιστα σαν είναι,
και πέφτουν, λίγο, επάνω στ’ άσπρα μέτωπα.
Πρόσωπα της αγάπης, όπως τα ’θελεν
η ποίησίς μου…… μες στες νύχτες της νεότητός μου,
μέσα στες νύχτες μου, κρυφά, συναντημένα……
2. Μέρες του 1903
Δεν τα ηύρα πια ξανά — τα τόσο γρήγορα χαμένα…
τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό το πρόσωπο….
στο νύχτωμα του δρόμου….
Δεν τα ηύρα πια — τ’ αποκτηθέντα κατά τύχην όλως,
που έτσι εύκολα παραίτησα·
και που κατόπι με αγωνίαν ήθελα.
Τα ποιητικά τα μάτια, το χλωμό το πρόσωπο,
τα χείλη εκείνα δεν τα ηύρα πια.
3. Επήγα
Δεν εδεσμεύθηκα. Τελείως αφέθηκα κι επήγα.
Στες απολαύσεις, που μισό πραγματικές,
μισό γυρνάμενες μες στο μυαλό μου ήσαν,
επήγα μες στην φωτισμένη νύχτα.
Κι ήπια από δυνατά κρασιά, καθώς
που πίνουν οι ανδρείοι της ηδονής.
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ναταλία
Αν και γεννημένος στην Κρήτη, ο Πέτρος Ιωαννίδης αγαπήθηκε από τον Eλληνισμό της Αιγύπτου ως Αλεξανδρινός. Εγκαθίσταται στην Αλεξάνδρεια το 1930. Ιδρύει σχολή βιολιού και πιάνου στην Ιμπραημία, την ελληνική συνοικία της πόλης. Διδάσκει μουσική στα κοινοτικά ορφανοτροφεία, στις Πατριαρχικές Σχολές και στο Εθνικό Ωδείο Αλεξανδρείας, στο οποίο κάποιες χρονιές διατελεί και διευθυντής του. Διευθύνει μουσικά σύνολα και ανεβάζει παραστάσεις. Εμφανίζεται τακτικά και με μεγάλη επιτυχία στο αλεξανδρινό Petit Trianon, το ζαχαροπλαστείο-σαλόνι τσαγιού που αποτέλεσε αγαπημένο σημείο συνάντησης των μελών της αστικής, κοσμοπολίτικης κοινωνίας. Συνθέτει επίσης τραγούδια και οπερέτες. Για τη Σοφία Βέμπο και τον θίασό της γράφει την οπερέτα Ξανανθίζουν τα ρόδα που ανεβαίνει στο αλεξανδρινό θέατρο Λούνα Παρκ.
Cue
Για το χατήρι σου μεθώ, ταγκό του Πέτρου Ιωαννίδη σε στίχους Μίμη Τραϊφόρου.
ΜΟΥΣΙΚΗ (2΄)
ΠΕΤΡΟΣ ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ
Για το χατήρι σου μεθώ (φωνή, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ειρήνη
Ο Αργύρης Κουνάδης αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής μουσικής δημιουργίας. Η πολύπτυχη πορεία του συγκλίνει με εκείνη των καλλιεργημένων και κοσμοπολιτών Ελλήνων της αλεξανδρινής παροικίας. Ο Κεφαλονίτης πατέρας του, Παναγιώτης Κουνάδης, είχε εργαστεί σε νεαρή ηλικία στην Αίγυπτο, σε συγγενείς από την πλευρά της μητέρας του. Στη συνέχεια ανεξαρτητοποιήθηκε και ανέπτυξε δική του εμπορική δραστηριότητα στη χώρα, και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, όπου γεννήθηκε ο γιος του Αργύρης.
Ο Κουνάδης πίστευε σθεναρά στην επικοινωνιακή δύναμη του μελοποιημένου λόγου. Τα τραγούδια του σε καβαφική ποίηση αποτυπώνουν αυτή ακριβώς την πίστη. O Καβάφης υπήρξε στοχαστικός και, ταυτόχρονα, ιστορικός και ερωτικός ποιητής. Εβδομήντα πέντε –από τα εκατόν πενήντα τέσσερα δημοσιευμένα– ποιήματά του είναι ερωτικού περιεχομένου, όπου με απαράμιλλη δεξιοτεχνία εξυμνείται το νεανικό κάλλος. Η ιδιαιτερότητα της καβαφικής ποίησης έγκειται, ωστόσο, στο γεγονός ότι ο έρωτας δεν καταγράφεται ως πράξη αλλά ως ανάμνηση.
Cue
Αργύρη Κουνάδη: Φωνές και Επέστρεφε, σε ποίηση Κωνσταντίνου Καβάφη,
και ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο.
ΜΟΥΣΙΚΗ (4΄)
ΑΡΓΥΡΗΣ ΚΟΥΝΑΔΗΣ (φλάουτο, πιάνο)
1. Φωνές
Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.
Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε·
κάποτε μες στην σκέψι τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίησι της ζωής μας —
σα μουσική, την νύχτα, μακρινή, που σβήνει.
2. Επέστρεφε
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,
αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με —
όταν ξυπνά του σώματος η μνήμη,
κι επιθυμία παλιά ξαναπερνά στο αίμα·
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται,
κι αισθάνονται τα χέρια σαν ν’ αγγίζουν πάλι.
Επέστρεφε συχνά και παίρνε με την νύχτα,
όταν τα χείλη και το δέρμα ενθυμούνται…
ΑΦΗΓΗΣΗ
Απόστολος
Ο κατάλογος των μουσικών προσωπικοτήτων που γεννήθηκαν ή μεγάλωσαν και δραστηριοποιήθηκαν στην Αλεξάνδρεια ως συνθέτες, μαέστροι, σολίστ, δάσκαλοι και παράγοντες στη μουσική ζωή της πόλης είναι ακόμα μακρύς. Στους πλέον δραστήριους συγκαταλέγεται ο Κρίνο δε Κάστρο, πιανίστας, βιολονίστας, μαέστρος, συνθέτης, διανοούμενος και φιλόσοφος. Γεννήθηκε στην Οδησσό, από πατέρα Κερκυραίο, αλλά έζησε από παιδί στην Αλεξάνδρεια.
Επίσης ο πιανίστας Αναστάσιος Γιαννόπουλος, που ακολούθησε επιτυχημένη σταδιοδρομία ως ακομπανιατέρ στο Παρίσι, ο μουσικολόγος, μουσικοκριτικός, πιανίστας και συνθέτης Διονύσιος Γιατράς, καθώς και ένας μεγάλος αριθμός Αλεξανδρινών τραγουδιστών της όπερας που έκαναν διεθνή καριέρα ερμηνεύοντας ρόλους στα σημαντικότερα λυρικά θέατρα.
Ωστόσο, η πλέον εμβληματική περίπτωση διανοούμενου Αλεξανδρινού, μετά τον Κωνσταντίνο Καβάφη, αλλά και κορυφαία μορφή της μουσικής του 20ού αιώνα, είναι ο Γιάννης Χρήστου, συνθέτης και φιλόσοφος με μεταφυσικές αναζητήσεις. Ο Χρήστου γεννιέται στην Ηλιούπολη του Καΐρου, αλλά μεγαλώνει στην κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια. Ο πατέρας του Τόμυ Χρήστου είναι ο ιδρυτής της βιομηχανίας Royal Chocolate Company που παράγει την «Corona», την αγαπημένη σοκολάτα της Αιγύπτου. Είναι επίσης ιδιοκτήτης των κινηματογράφων Μωχάμετ Άλη, Ρουαγιάλ και Στραντ. Στην αίθουσα του Ρουαγιάλ ο νεαρός Γιάννης Χρήστου θα δώσει συναυλίες με την Τζίνα Μπαχάουερ, μεταξύ άλλων, τη θρυλική πιανίστα και δασκάλα του, που εκείνα τα χρόνια διαμένει στην Αλεξάνδρεια.
Ειρήνη
Το έργο του Χρήστου είναι απότοκο της βαριάς κληρονομιάς του αρχαίου και νεότερου κόσμου της Αλεξάνδρειας. Αντλεί από την προσωπική του φιλοσοφική και μεταφυσική θεώρηση, στην οποία ενσωματώνονται στοιχεία της αιγυπτιακής θρησκείας και των αρχαιοελληνικών μυστηρίων. Αν και υιοθετεί καινοτόμες τεχνοτροπίες της δυτικής μουσικής, ο Χρήστου εμπνέεται από την Ανατολή. Χρησιμοποιεί ως βασική αναφορά τον μύθο, το αρχέγονο στοιχείο, τον μυστικισμό, την τελετουργία. «Φιλοσοφώ και το αποτέλεσμα γίνεται μουσική», καταθέτει ο συνθέτης, και με το σχόλιο αυτό καθιστά σαφές ότι μόνο από εσωτερική αναγκαιότητα, που υπαγορεύεται από φιλοσοφικούς-μεταφυσικούς προβληματισμούς, έχει νόημα να επιχειρεί κανείς να δημιουργήσει τέχνη.
Αναγνωρίζοντας στην ποίηση του Τόμας Στερνς Έλιοτ αυτή ακριβώς τη συνύπαρξη του σύγχρονου με το αρχέγονο, ο Χρήστου εμπνέεται και συνθέτει τα Έξι Τραγούδια σε ποίηση Έλιοτ.
Cue
Γιάννη Χρήστου: Eyes that Last I Saw in Tears και The Wind Sprang Up at Four o’Clock,
σε ελεύθερη απόδοση για φλάουτο και πιάνο
ΜΟΥΣΙΚΗ (6΄)
ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ
1. Eyes that Last I Saw in Tears
2. The Wind Sprang Up at Four o’Clock (φλάουτο, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ναταλία
Στενή σχέση με τον Γιάννη Χρήστου αναπτύσσει ο συνθέτης και ακαδημαϊκός Θόδωρος Αντωνίου. Ο Αντωνίου παραγγέλνει και παρουσιάζει για πρώτη φορά τις Αναπαραστάσεις και τον Επίκυκλo του Χρήστου. Μετά τον πρόωρο θάνατο του τελευταίου το 1970, συνθέτει τα Μοιρολόγια για τον Γιάννη Χρήστου για φωνή και πιάνο. Παρουσιάζει επίσης σε συναυλίες το μεγαλύτερο μέρος της εργογραφίας του Χρήστου, συμβάλλοντας έτσι καθοριστικά στη διάδοσή της.
Ο Αντωνίου έλκεται, όμως, και από την καβαφική ποίηση. Το 1983 συνθέτει τις 11 Αφηγήσεις για φωνή και πιάνο, έργο-παραγγελία της Ελληνικής Ραδιοφωνίας με αφορμή τη συμπλήρωση πενήντα χρόνων από τον θάνατο του Καβάφη. Στόχος του δημιουργού δεν είναι να συνθέσει μουσική που απλώς συνοδεύει ή προσδίδει κάποιο χρώμα στα ποιήματα, αλλά να δημιουργήσει μια «διάσταση», μια «δραματική ατμόσφαιρα» που να αναπαριστά με ενάργεια το καβαφικό σύμπαν.
Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια, η έκτη από τις 11 Αφηγήσεις, βασίζεται στο ομώνυμο ποίημα τουΚαβάφη που πραγματεύεται ένα ιστορικό γεγονός: τη ναυμαχία στο Άκτιο, όπου το 31 π.Χ. ο στόλος της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου συντρίβεται από τις δυνάμεις του Οκταβιανού. Η επικράτηση του τελευταίου σηματοδοτεί το τέλος του ελληνιστικού βασιλείου της Αιγύπτου αλλά και της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Η Κλεοπάτρα αποκρύπτει από τον αιγυπτιακό λαό την ήττα· διαδίδει ψευδώς πως εκείνη και ο Αντώνιος στέφθηκαν νικητές της ναυμαχίας, και οι παραπλανημένοι Αλεξανδρινοί πανηγυρίζουν … την καταστροφή τους! Στο ποίημα, τα γεγονότα είναι ιδωμένα μέσα από το βλέμμα ενός ανυποψίαστου πραγματευτή, που μόλις έχει φτάσει στην Αλεξάνδρεια για να πουλήσει το εμπόρευμά του και απορεί με τον εορταστικό παροξυσμό της πόλης.
ΜΟΥΣΙΚΗ (2,5΄)
ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΥ
Το 31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια (φωνή, πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ναταλία
Από τους νεότερους Αλεξανδρινούς ξεχωρίζει ο Ίων Ζώτος, μουσικολόγος και καθηγητής του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, τον οποίο συνάδελφοι και φοιτητές μνημονεύουν για την ευγένεια, το κομψό ντύσιμο, την κοσμοπολίτικη κουλτούρα. Διακρίνονται επίσης ο Σπύρος Κίζας, πιανίστας και καθηγητής στη Βασιλική Ανώτατη Σχολή Μουσικής του Τορόντο· ο πιανίστας, μαέστρος και οργανίστας Τάκης Πιζάνης· και ο συνθέτης Δημήτρης Παπαδημητρίου.
Από αστική οικογένεια της Αλεξάνδρειας καταγόταν και ο συνθέτης Μιχάλης Ροζάκης. Έζησε στην Αλεξάνδρεια –αλλά και κάποια χρόνια στην πόλη Φαγιούμ– προτού εγκατασταθεί στην Ελλάδα, όπου δραστηριοποιήθηκε ως πιανίστας, συνθέτης, ενορχηστρωτής, μαέστρος και καθηγητής ανώτερων θεωρητικών, ενώ παράλληλα παρουσίασε σημαντικό παιδαγωγικό έργο.
Cue
Μιχάλη Ροζάκη: Μεταμορφώσεις για πιάνο.
ΜΟΥΣΙΚΗ (3΄)
ΜΙΧΑΛΗΣ ΡΟΖΑΚΗΣ
Μεταμορφώσεις (πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ | Ειρήνη
Στους γεννημένους στην Αλεξάνδρεια ‘Έλληνες συνθέτες συγκαταλέγεται και ο Γιάννης Αυγερινός. Μεγάλωσε στην Ιμπραημία, όπου δέχθηκε τα πρώτα μουσικά ερεθίσματα και μελέτησε πιάνο. Σε ηλικία μόλις δέκα ετών έδωσε την πρώτη του συναυλία στο γαλλικό ρωμαιοκαθολικό Κολλέγιο του Αγίου Μάρκου. Αργότερα διέγραψε μακρά πορεία ως συνθέτης, ενορχηστρωτής, μαέστρος και καθηγητής θεωρητικών στην Αθήνα. Συνεργάστηκε επίσης στενά με τη σπουδαία Αλεξανδρινή πιανίστα Γιολάντα Σεβέρη–Ευσταθόγλου. Με το σύνολό τους Pro Musica παρουσίασαν κυρίως έργα του 20ού αιώνα, σε εποχές που η σύγχρονη μουσική δεν απολάμβανε ευρείας αποδοχής.
Cue
Γιάννη Αυγερινού: Χορός για σόλο πιάνο.
ΜΟΥΣΙΚΗ (2΄)
ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΥΓΕΡΙΝΟΣ
Χορός από το Νυχτερινό και Χορός (πιάνο)
ΑΦΗΓΗΣΗ
Ναταλία
Η αποψινή αφήγηση για τη μουσική ζωή της Αλεξάνδρειας ολοκληρώνεται επιστρέφοντας στην αρχή:
στη σύνδεση της πόλης με την Ιωνία. Στο ποίημά του Ιωνικόν ο Καβάφης αναφέρεται στις καταστροφές ναών και αγαλμάτων στην αρχαία Ιωνία, κάνοντας όμως και έμμεση αναφορά στην καταστροφή της Αλεξάνδρειας, στην οχλοκρατική βία φανατισμένων χριστιανών που στράφηκαν ενάντια σε ό,τι εκλάμβαναν ως «παγανιστικό», και κατ’ επέκταση ελληνικό. Παρά τις προσπάθειες των λόγιων Αλεξανδρινών να διατηρήσουν ζωντανό το πνεύμα των Ιώνων φιλοσόφων και να προασπιστούν την ελευθερία της σκέψης, στα τέλη του 4ου αιώνα η επίθεση κατά της τέχνης και της επιστήμης εκδηλώνεται με αποτρόπαια βίαιο τρόπο. Ο φανατισμός επικρατεί, σηματοδοτώντας το τέλος της αλεξανδρινής ακμής και του αρχαίου κόσμου.
Ειρήνη
Ο Καβάφης επισημαίνει ωστόσο πως οι θεοί του αρχαίου κόσμου δεν πέθαναν. Απογοητεύτηκαν, απομακρύνθηκαν από τους ναούς τους, αλλά δεν εξαφανίστηκαν· εξακολουθούν να επανέρχονται στην αγαπημένη τους Ιωνία…
Και ο συνθέτης Κωστής Κριτσωτάκης στους Ιωνικούς Χορούς –τη μικρογραφία μπαλέτου εμπνευσμένη από το ποίημα Ιωνικόν– σκηνοθετεί τα αγάλματα-θεούς να χορεύουν, να παλεύουν, να συγκρούονται και να συντρίβονται σε κομμάτια. Στο τέλος, όμως, ανασταίνονται και αποκτούν ξανά την αρχική τους μορφή, υπό τους ήχους του κύριου θέματος του έργου, που ακούγεται σαν απόηχος του παρελθόντος…
ΜΟΥΣΙΚΗ
ΚΩΣΤΗΣ ΚΡΙΤΣΩΤΑΚΗΣ (4΄)
Ιωνικοί Χοροί (απόσπασμα | φλάουτο, πιάνο)
+ ΑΝΑΓΝΩΣΗ (παράλληλα με τη μουσική)
Iωνικόν
Γιατί τα σπάσαμε τ’ αγάλματά των,
γιατί τους διώξαμεν απ’ τους ναούς των,
διόλου δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί.
Ω γη της Ιωνίας, σένα αγαπούν ακόμη,
σένα η ψυχές των ενθυμούνται ακόμη.
Σαν ξημερώνει επάνω σου πρωί αυγουστιάτικο
την ατμοσφαίρα σου περνά σφρίγος απ’ την ζωή των·
και κάποτ’ αιθερία εφηβική μορφή,
αόριστη, με διάβα γρήγορο,
επάνω από τους λόφους σου περνά.
