Του Νικόλαου Νικηταρίδη
Ο Καζαντζάκης και το έργο του δεν ήταν άγνωστα στην Αίγυπτο, αφού συνεργασίες του δημοσιεύονταν στα σπουδαία αλεξανδρινά περιοδικά ¨Γράμματα¨ (1911 – 1921) και ¨Νέα Ζωή¨ (1904 – 1927).
Στις αρχές του 1927 ο Νίκος Καζαντζάκης ξεκινά ένα ταξίδι στην Αίγυπτο και το Σινά, απεσταλμένος της εφημερίδας ¨Ελεύθερος Λόγος¨. Η γλυκιά ομορφιά του Νείλου και ο δύσκολος αγώνας των φελάχων τον συναρπάζουν. Επισκέπτεται τις Πυραμίδες και την Άνω Αίγυπτο, το Κάιρο και την Αλεξάνδρεια, όπου έχει μια σημαντική συνάντηση με τον Καβάφη. Το Φεβρουάριο του 1927 πηγαίνει στο Σινά, όπου μένει μισό περίπου μήνα.
Τις εντυπώσεις του από αυτό το ταξίδι τις δημοσιεύει στον ¨Ελεύθερο Λόγο¨ (3-4/3-5/1927) και τις καταγράφει στο βιβλίο ¨Ταξιδεύοντας : Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά¨ που κυκλοφόρησε την ίδια χρονιά στην Αλεξάνδρεια από τις εκδόσεις ¨Σεράπειον¨.
Σ΄ αυτό περιλαμβάνει και τα της γνωριμίας του με τον Καβάφη ως εξής :
¨Η πιο εξαιρετική πνεματική φυσιογνωμία της Αιγύπτου είναι χωρίς άλλο ο ποιητής Καβάφης. Στο μεσόφωτο του αρχοντικού σπιτιού του προσπαθούσα να διακρίνω τη μορφή του. Ανάμεσά μας είναι ένα μικρό τραπεζάκι, γιομάτο ποτήρια με χιώτικη μαστίχα κι ουίσκι –και πίνουμε. Μιλούμε για πλήθος πρόσωπα κι ιδέες, γελούμε, σωπαίνουμε, και πάλι αρχίζει, με κάποια προσπάθεια, η κουβέντα. Εγώ πολεμώ να κρύψω στο γέλιο τη συγκίνηση και τη χαρά μου. Να ένας άνθρωπος μπροστά μου, άρτιος, που τελεί τον άθλο της τέχνης με υπερηφάνεια και σιωπή, αρχηγός ερημίτης, κι υποτάσσει την περιέργεια, τη φιλοδοξία και τη φιληδονία στον αυστηρό ρυθμό μιας επικούρειας ασκητικής. Έπρεπε να είχε γεννηθεί στο 15ο αιώνα στη Φλωρεντία, καρδινάλιος, μυστικοσύμβουλος του Πάπα, έκτακτος απεσταλμένος στο Παλάτι του Δόγη, στη Βενετία, και επί πολλά χρόνια, –πίνοντας, αγαπώντας, χαζεύοντας στα κανάλια, γράφοντας, σωπαίνοντας– να διαπραγματεύεται τις πιο σατανικές και πολύπλοκες και σκανδαλώδεις υπόθεσες της καθολικής Εκκλησίας. Ξεχωρίζω στα σκοτεινά, πάνου στο ντιβάνι, τη φυσιογνωμία του –πότε όλο έκφραση μεφιστοφελική κι ειρωνεία και τα ωραία μαύρα μάτια του ξάφνου αστράφτουν μόλις πέσει απάνω τους μια μικρή αχτίδα από το φως των κεριών, και κάποτε πάλι γέρνει, όλο φινέτσα, παρακμή και κούραση. Η φωνή του είναι γεμάτη ακκισμούς και χρώμα –και χαίρουμαι με τέτοια φωνή να διατυπώνεται η πονηρή, όλο κοκεταρία, βαμμένη, στολισμένη γραία αμαρτωλή ψυχή του. Έτσι που για πρώτη φορά τον βλέπω απόψε και τον ακούω, νιώθω πόσο σοφά μια τέτοια πολύπλοκη, βαρυφορτωμένη ψυχή της άγιας παρακμής κατόρθωσε να βρει τη φόρμα της –την τέλεια που της ταιριάζει– στην τέχνη και να σωθεί. Ο εξωτερικά πρόχειρος μα σοφά μελετημένος στίχος του Καβάφη, η θεληματικά αλλοπρόσαλλη γλώσσα του, η απλοϊκή ρίμα του, είναι το μόνο σώμα που μπορούσε πιστά να περικαλύψει και να φανερώσει την ψυχή του. Σώμα και ψυχή στα τραγούδια του είναι ένα. Σπάνια στην ιστορία της φιλολογίας μας μια τέτοια ενότητα υπήρξε τόσο οργανικά τέλεια. Ο Καβάφης είναι από τα τελευταία άνθη ενός πολιτισμού. Με διπλά, ξεθωριασμένα φύλλα, με μακρό ασθενικό κοτσάνι, δίχως σπόρο. Ο Καβάφης έχει όλα τα τυπικά χαραχτηριστικά ενός εξαιρετικού ανθρώπου της παρακμής – σοφός, ειρωνικός, ηδονιστής, γόης, γιομάτος μνήμη. Ζει σαν αδιάφορος, σα θαρραλέος. Κοιτάζει ξαπλωμένος σε μια μαλακή πολυθρόνα από το παράθυρό του και περιμένει τους Βαρβάρους να προβάλουν. Κρατάει περγαμηνή με λεπτά καλλιγραφημένα εγκώμια, είναι ντυμένος γιορτάσιμα, βαμμένος με προσοχή, και περιμένει. Μα οι βάρβαροι δεν έρχουνται, κι αναστενάζει κατά το βράδυ, ήσυχα, και χαμογελά ειρωνικά για την απλοϊκότητα της ψυχής του να ελπίζει. Κοιτάζω απόψε και χαίρουμαι τη γενναία αυτή ψυχή που αποχαιρετά αργά, παθητικά, χωρίς δύναμη και χωρίς λιποψυχία, την Αλεξάνδρεια που χάνει. Μα δεν πίνετε καθόλου! Είναι χιώτικη, σας ορκίζουμαι! Γιατί σωπάσατε; Σκύβει και μου γιομίζει το ποτήρι, και το μάτι του για μια στιγμή έλαμψε με σαρκασμό κι ευγένεια. Μα εγώ σώπαινα, γιατί συλλογίζουμουν το θαμαστό του τραγούδι Απολείπειν ο Θεός Αντώνιον και δεν του αποκρινούμουν, γιατί το έλεγα σιγά σιγά απομέσα μου¨.
Ένα άλλο βιβλίο που εκδόθηκε στην Αλεξάνδρεια το 1946 είναι και το ¨Η Κρήτη : Πως την ηύρα μετά την απελευθέρωση της¨, μια ραδιοφωνική ομιλία του Καζαντζάκη που εξέδωσε η Κρητική Αδελφότητα της πόλης. Και είναι αυτή η Αδελφότητα που το 1955, επί προεδρίας του Θεμ. Μάρκου, είχε απευθύνει στον Καζαντζάκη που βρισκόταν τότε στη γαλλική Αντίμπ θερμή επιστολή υποστήριξης στο γνωστό πρόβλημα με την Εκκλησία που είχε προκύψει.
Δεν γνωρίζουμε αν άλλο έργο του παίχτηκε σε θέατρο της Νειλοχώρας. Πάντως στις 18 και 23 Ιουνίου του 1966 στη σκηνή της Ελληνικής Λέσχη Σουέζ οι εκεί Ελεύθεροι Ερασιτέχνες ανέβασαν σε σκηνοθεσία Ντίνου Νικηταρίδη το μονόπρακτο του ¨Μαριώ¨. Εκτός του ίδιου του σκηνοθέτη, έπαιζαν ακόμη η Φωφώ Νικηταρίδη, ο Μηνάς Σακελλαρίδης, η Μ. Κωνσταντινίδου και ο Γ. Χατζησταύρος, ενώ η διοργάνωση αυτής της βραδιάς μονοπράκτων οφειλόταν στην Αγαθοεργό Συμαϊκή Αδελφότητα Σουέζ.
Η Χώρα των Πυραμίδων όμως υπάρχει και σ΄ ένα ακόμη έργο του Καζαντζάκη, την ¨Οδύσσεια¨, που κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1938. Σ΄ αυτή 3 ραψωδίες (Ι,Κ,Λ,) είναι αφιερωμένες στην Αίγυπτο. Για παράδειγμα ο Νείλος (¨ο μέγας ποταμός¨) αναφέρεται πολλές φορές στην ραψωδία Ι. Ας δούμε όμως ενδεικτικά πως περιγράφεται το ξύπνημα ενός αιγυπτιακού χωριού :
¨Τα λασπερά χαμόσπιτα ανοίγαν, κι οι κοπελιές προβαίναν, στ΄ ορθό κεφάλι τους σοζυγιαστά, τη στάμνα ανακρατώντας, και κατεβαίνουν σφικτοκάπουλες, στον όχτο να γεμίσουν. Κι οι γριές στα χαμοδώματα άπλωναν, το ρούσο αραποσίτι. Στ΄ αμμουσερά τοιχιά το αγιόκλημα, γλυκά μοσχοβολούσε, κι έσμιγε η μελοπίπερη ευωδιά, με της κοπριάς το βόχα. Γονατισμένοι οι γέροι στις αυλές, την όψη τους γυρνούσαν, πλημμυρισμένοι φως, προσηλιακά, στο μέγα αφέντη ήλιο. Κι η προσοχή στρατάριζε αγανά, στα τρεμουλά τους χείλια. Αγουροξύπνητοι ανοίγαν οι νιοι, τις πόρτες στα ζευγάρια¨.
Για την ιστορία τέλος, θα πρέπει να καταγραφεί η σχέση του Καζαντζάκη με το σχολικό αναγνωστικό το καλούμενο ¨Μεγάλο Σχέδιο¨ : Όταν ο καθηγητής Γρηγ. Πετρώνδας διορίστηκε από την Κοινότητα Αλεξανδρείας επιθεωρητής των δημοτικών της σχολείων, έπεισε τους ταγούς της να γραφτούν για τα Αιγυπτιώπουλα αναγνωστικά βιβλία που να σχετίζονται με την Αίγυπτο. Αφού συμφώνησαν ο Πετρώνδας με τον βιβλιοπώλη Αθ. Μαρσέλο, για το βιβλίο της Δ΄ Τάξης σκέφτηκαν τον Καζαντζάκη, τον οποίο γνώριζε ο δεύτερος. Εκείνος δέχθηκε με προθυμία, αφού συχνά έγραφε σχολικά βιβλία για οικονομικούς λόγους. Πράγματι, ο Καζαντζάκης έγραψε ένα αριστουργηματικό κείμενο, στο οποίο όμως η Εκπαιδευτική Επιτροπή πρότεινε κάποιες τροποποιήσεις με αποτέλεσμα ο συγγραφέας να εξοργιστεί. Τελικά και μετά από σχετική αλληλογραφία, ο Καζαντζάκης πείστηκε να κάνει τις εν λόγω τροποποιήσεις η δεύτερη σύζυγος του Ελένη Σαμίου και να υπογράψει εκείνη το βιβλίο, αφού είχαν ανάγκη τα χρήματα. Έτσι, το Αναγνωστικό ¨Το Μεγάλο Σχέδιο¨, που προωθεί την ελληνοαιγυπτιακή φιλία και τη συνεργασία Αιγυπτιωτών και Αιγυπτίων, κυκλοφόρησε στα σχολεία με το όνομα της Ελ. Σαμίου και του εκδότη Αθ. Μαρσέλου…
