Γραφιστική επέμβαση πάνω σε αχρονολόγητο φωτογραφικό πορτρέτο του Καβάφη από το εργαστήριο των Fettel & Bernard στην Αλεξάνδρεια. Ο ποιητής έχει μουστάκι, φοράει κοστούμι με γραβάτα και γυαλιά. Ο λογότυπος του φωτογραφικού εργαστηρίου στο verso, όπου και χειρόγραφη αφιέρωση του Καβάφη στον φίλο του Περικλή Αναστασιάδη. Η φωτογραφία θα πρέπει να χρονολογηθεί γύρω στο 1896, λόγω της έντονης ομοιότητας με παρόμοια φωτογραφία, χρονολογημένη από τον Καβάφη στο έτος αυτό.
***
Τα μέλη της επιστημονικής επιτροπής που σχεδιάζει τις δράσεις του Αρχείου Καβάφη για την τριετία 2023-2026 περιγράφουν πώς συνδέονται με την ποίησή του.
*****
Vicente Fernandez Gonzalez
Αναπληρωτής καθηγητής Μετάφρασης και Διερμηνείας Νέων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο της Μάλαγα
«Το έργο του Καβάφη με συνοδεύει και με απασχολεί εδώ και πολλά χρόνια. Η νέα ζωή της ποίησης του Αλεξανδρινού στο πέρασμά της σε άλλες γλώσσες ήταν και είναι σήμερα το κύριο ερευνητικό μου αντικείμενο. Ο Καβάφης είναι μέρος της ζωής μου, της πανεπιστημιακής και επιστημονικής φυσικά, αλλά όχι μόνο. Η ανάγνωση των ποιημάτων του, δημόσια και ιδιωτική, είναι πάντοτε για μένα μια βαθιά εμπειρία, ερέθισμα για σκέψη και περισυλλογή, πηγή λογοτεχνικής απόλαυσης. Δεν κουράζομαι ποτέ να διαβάζω τους στίχους του· στα ελληνικά, στα ισπανικά και σε όσες άλλες γλώσσες μπορώ. Η ικανοποίηση που παίρνω από τη μετάφρασή τους είναι από τις μεγαλύτερες που μπορώ να φανταστώ».
***
Peter Jeffreys
Αναπληρωτής καθηγητής Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Suffolk University της Βοστώνης
«Δεν θυμάμαι πότε ακριβώς ερωτεύτηκα τον Καβάφη. Τον είχα διαβάσει ως φοιτητής και η απόφασή μου να ασχοληθώ στη διδακτορική μου διατριβή με τη σχέση του με τον Ε.Μ. Φόρστερ σίγουρα συνέδεσε τα ακαδημαϊκά μου ενδιαφέροντα με τις καβαφικές σπουδές. Στην πραγματικότητα, από τότε που εξέδωσα το πρώτο μου βιβλίο για τον Καβάφη, δεν έχω σταματήσει να αλληλεπιδρώ μαζί του. Εξακολουθεί να με ιντριγκάρει και ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος και υποθέτω πως η στάση μου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως εμμονή. Βρίσκω το περίπλοκο εύρος του συναρπαστικό: ήταν ένας Κωνσταντινουπολίτης, Αγγλοέλληνας “Αιγυπτιώτης” που περιδιάβαινε στον 19ο και τον 20ό αιώνα∙ ένας μοντέρνος ποιητής που ενστάλαζε βικτοριανό αισθητισμό και γαλλική παρακμή στους δικούς του στίχους.
Κατάφερε να σαγηνεύσει το διεθνές κοινό με το ενδιαφέρον του για τον ελληνισμό, ακόμα και από τη δική του διακριτή οπτική. Έκανε τις εφήμερες επαφές μνημειώδεις και εξερεύνησε τον queer πόθο. Η ποίησή του μιλά από μόνη της και θα συνεχίσει να εμπνέει νέες αναγνώσεις. Η αινιγματική ζωή του όμως είναι πιο περίπλοκο ζήτημα, και πέρασα την προηγούμενη δεκαετία συγγράφοντας μια βιογραφία του (Alexandrian Sphinx: A Life of C.P. Cavafy – Farrar, Strauss & Giroux) –της οποίας η έκδοση επίκειται– σε μια προσπάθεια να καταλάβω και να απεικονίσω τον άνδρα πίσω από τον ποιητή. Δεν είμαι σίγουρος ότι το ταξίδι μου με τον Καβάφη θα τελειώσει, ωστόσο “μ’έδωσε τ’ωραίο ταξείδι” για το οποίο είμαι βαθιά ευγνώμων».
***
Bart Soethaert
Επιστημονικός υπεύθυνος (principal investigator) στο ερευνητικό πρόγραμμα αριστείας «Temporal
Communities: Doing Literature in a Global Perspective» (EXC 2020) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου
«Η προσωπική μου σχέση με το έργο του Κωνσταντίνου Π. Καβάφη είναι πολλαπλώς διαμεσολαβημένη – άραγε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; Ως αναγνώστες, με την ευρύτερη σημασία του όρου, όλες και όλοι μας ερχόμαστε σε επαφή με την ποίηση και τη ζωή του Αλεξανδρινού ποιητή με ποικίλους τρόπους και αφορμές: μέσω εκδόσεων που παρουσιάζουν το έργο και το καθιστούν αναγνώσιμο, μέσω μεταφράσεων, ανθολογιών, σκόρπιων παραθεμάτων και αναφορών, μέσω κριτικών αναλύσεων και ποικίλων επικλήσεων, μέσω προσωπικών και καλλιτεχνικών ανταποκρίσεων στην ποίησή του κ.ο.κ. Αυτές οι παρουσιάσεις, που ποτέ δεν αναπαριστούν ή δεν σημαίνουν απλώς, λειτουργούν, όχι σπανίως, ως μεσάζοντες που συμπαράγουν ως έναν βαθμό το έργο και την εικόνα που συγκροτεί ο καθένας μας γι’ αυτό∙ εν τέλει, συνδιαμορφώνουν με τον τρόπο τους τη σχέση που αναπτύσσουμε μαζί του.
Η επιμέλεια και η δημοσίευση της ψηφιακής συλλογής του Αρχείου Καβάφη το 2019 αποτέλεσαν ένα μείζον γεγονός που συνέβαλε στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε σήμερα τον δημόσιο βίο του ποιητή και το έργο του. Δημιουργήθηκε στο cavafy.onassis.org ένα ψηφιακό αναγνωστήριο, στο οποίο η λεπτομερής και προσεγμένη αρχειακή και φιλολογική τεκμηρίωση πολλαπλασίασε τα σημεία πρόσβασης στο ιστορικό “αρχείο” Καβάφη για το φιλέρευνο κοινό και όχι μόνο. Ως εκ τούτου, εξερευνώντας τις σχέσεις ανάμεσα στα τεκμήρια, αντιμετωπίζουμε παράλληλα τη διάθεση που υποκινεί αυτή την αναζήτηση, άρα την επισημαίνει και την πιστοποιεί».
***
Στάθης Γουργουρής
Καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας και Κοινωνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης
«Περιδιαβαίνοντας στον κόσμο του Καβάφη είναι σαν να γυρολογάς μέσα σε ένα όνειρο από το οποίο δεν μπορείς να βγεις γιατί οι αναμνήσεις που τα ποιήματα δημιουργούν δεν σ’ το επιτρέπουν. Η επίδραση που ακόμα ασκεί πάνω μου ο Καβάφης οφείλεται στο ότι στην ανάμνηση υπάρχει πάντα μια καινούργια ανακάλυψη. Και το πιο γνώριμο ακόμη εκπλήσσει, ανοίγει πάντα έναν δρόμο προς κάπου αλλού, προς κάπως αλλιώς. Εξάλλου, ο κόσμος αυτός του Καβάφη δεν υπάρχει πια, ούτε στην Αλεξάνδρεια. Τα αμυδρά ίχνη του, τα οποία ίσα που πρόλαβα να γνωρίσω παιδί από θείους και θείες που ανήκαν στην προπολεμική εποχή, ήταν τα τελευταία. Όμως τα ξαναβρίσκω στους στίχους και στις στροφές μιας γλώσσας περίεργης και κρυπτικής, παρ’ όλη την απλότητα και ίσως ευθύτητά της.
Ο Καβάφης πάντα υπονοεί, ακόμη και όταν σχεδιάζει εικόνες πεντακάθαρες και απτές. Η ανακάλυψη, ο δρόμος, αναδύεται μέσα από αυτό το υπονοούμενο, πάντα λεπτό και ειρωνικό, όσο και ανεξαιρέτως ερωτικό, ακόμη και όταν υποδύεται την αυστηρότητα της Ιστορίας. Γι’ αυτό και η σχέση μου με τον Καβάφη είναι κυριολεκτικά ποιητική-δημιουργική, που για μένα σημαίνει ευκαιρία φαντασιακής αλλοίωσης του παρόντος. Είναι μια ταραχοποιός δύναμις που εκτρέπει συνηθισμένες προοπτικές, αλλοιώνει συνηθισμένες οπτικές γωνίες, έτσι ώστε η αντίληψη να στραφεί κάπου αλλού, κάπως αλλιώς».
***
Τάκης Καγιαλής
Καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
«Τα ποιήματα του Καβάφη ήταν τα πρώτα που διάβασα σε μορφή βιβλίου, στην παλιά δίτομη έκδοση Σαββίδη, στον Ίκαρο. Μου τα αγόρασε ο πατέρας μου. Θυμάμαι να τα ξεφυλλίζω στη χαύνωση του μεσημεριού, στην κατασκήνωση του δήμου Αθηναίων, στον Άγιο Ανδρέα. Ήμουν δεκατριών χρόνων, ίσως δεκατεσσάρων. Η εστίαση της επιθυμίας σε μορφές αγοριών δεν με ενοχλούσε καθόλου. Νομίζω με κολάκευε. Εξάλλου, τίποτα δεν με εμπόδιζε να σκηνοθετώ τα αισθήματα και τις αισθήσεις κατά τη δική μου επιθυμία και να τα προσαρμόζω στις φαντασιώσεις μου.
Πέρα από την πρωτόγνωρη σύνδεση της ποίησης, της γλώσσας και της γραφής με τον ερωτισμό, εκείνα τα βιβλιαράκια μού άνοιγαν κι άλλα μυστήρια που χρειάστηκε να ταξιδέψω πολύ μακριά για να τα απαντήσω. Δεν ήταν μόνο η αδιανόητη ελληνιστική αρχαιότητα, εκείνα τα ανήκουστα Λάνης, Φερνάζης, Γάλβας και οι χρονολογίες τους που με βασάνιζαν σαν σημάδια ενός αδιαπέραστου κώδικα. Ήταν και οι σπαζοκεφαλιές, τα παράξενα σπασίματα των στίχων, τα […], οι ανορθογραφίες και τόσα άλλα. Να ήταν τυχαίο ότι ένας ποιητής που λεγόταν Κ.Π. τυπωνόταν με τη φροντίδα κάποιου φιλολόγου που ονομαζόταν Γ.Π.; Στην οικογένειά μου κανείς δεν έγραφε έτσι το όνομά του.
Μ’ αυτά και μ’ αυτά μας βρήκε η Μεταπολίτευση. Οι φίλοι μου διάβαζαν με τα κορίτσια τους το “Πρωινό Άστρο” του Ρίτσου ή έκαναν πως καταλαβαίνουν την “Έρημη Χώρα” σε μετάφραση Σεφέρη, ενώ εγώ είχα τα “αισθηματοποιήθηκες”, τα “που αφέθηκες κι ενδίδεις”, τα “σα μια ξένη φορτική” ν’ αναβοσβήνουν με πείσμα στο ταβάνι του δωματίου μου, όπως και συνεχίζουν, πενήντα χρόνια αργότερα, σαν τη σπασμένη φωτεινή επιγραφή στους Μαρκοβάλντο του Καλβίνο».
***
Μαρία Μπολέτση
Διακεκριμένη καθηγήτρια Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ (έδρα Μαριλένας Λασκαρίδη) και αναπληρώτρια καθηγήτρια Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Λάιντεν στην Ολλανδία
«Τα γραπτά του Καβάφη με συνοδεύουν ως συνομιλητές στο μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τη σκέψη μου με απροσδόκητους τρόπους. Το βιβλίο που ολοκλήρωσα πρόσφατα με τίτλο Specters of Cavafy (το οποίο θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις Michigan University Press το 2024) αποτυπώνει την προσπάθειά μου να θεωρητικοποιήσω και να κατανοήσω τον τρόπο με τον οποίο ο Καβάφης συνεχίζει να στοιχειώνει το σήμερα σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο.
Η ικανότητα του καβαφικού έργου να μιλά σε μελλοντικούς αναγνώστες δεν απορρέει από την ικανότητα του Καβάφη να προβλέπει το μέλλον ως προφήτης. Το αντίθετο, θα έλεγα: πηγάζει από επισφαλείς αλήθειες, αντικρουόμενες οπτικές γωνίες, χαρακτήρες βγαλμένους από συγκρουόμενους κοινωνικούς και πολιτισμικούς κώδικες και πολυφωνικούς κόσμους που αρνούνται να εκφέρουν μια τελική κρίση και να κατευθύνουν το μέλλον προς μία και μόνη κατεύθυνση. Έτσι, ο συνήθης ισχυρισμός ότι η καβαφική ποίηση προβλέπει το μέλλον μπορεί, παραδόξως, να αποδοθεί σε ένα είδος μη προβλεψιμότητας που καλλιεργεί. Ενώ η ποίηση του Καβάφη είναι μεστή από την επιθυμία να προβλέψει, να ελέγξει, να διαβάσει το παρελθόν και το μέλλον, ουσιαστικά καθιστά το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον ανοιχτά και απρόβλεπτα.
Η ποιητική του δημιουργεί χώρο για φάσματα του μέλλοντος: τρόπους έκφρασης, ενασχολήσεις ή ανησυχίες που δεν είναι ακριβώς παρούσες τη στιγμή της γραφής. Έτσι αντιλαμβάνομαι τον αυτοπροσδιορισμό του ίδιου ως “ποιητή των μελλουσών γενεών”. Το έργο του Καβάφη διερευνά τις προϋποθέσεις για την ενεργοποίηση του παρελθόντος στο παρόν και την ανάδειξη παρελθοντικών καταστάσεων και προσώπων –συμπεριλαμβανομένων και των ποιημάτων– ως φασμάτων σε μελλοντικά παρόντα. Αυτό το ερώτημα, λοιπόν, διαπερνά την ενασχόλησή μου με το έργο του: πώς μπορεί μια ποίηση που στρέφεται τόσο επίμονα στο παρελθόν, τη μνήμη, την απώλεια και τον θάνατο να γίνεται φορέας του μέλλοντος;»
***
Χριστίνα Ντουνιά
Ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΕΚΠΑ)
«Ήρθα σε επαφή με την καβαφική ποίηση τα χρόνια της δικτατορίας, όταν μια χαρισματική φιλόλογος μας διάβασε την “Ιθάκη” με τους λογοκριμένους τότε στίχους του: “και ηδονικά μυρωδικά κάθε λογής, όσο μπορείς πιο άφθονα ηδονικά μυρωδικά”. Τα Άπαντά του ήταν από τα πρώτα βιβλία που αγόρασα ως φοιτήτρια της Φιλοσοφικής και αποστήθιζα κυρίως ποιήματα που ανταποκρίνονταν –λίγο μετά τον παρισινό Μάη του ’68 και το αμερικανικό Γούντστοκ– σε ένα νεανικό αίτημα για κοινωνική και ερωτική ελευθερία.
Ο Καβάφης μας μιλούσε με τρόπο νεωτερικό, έφερνε στην παγκόσμια ποίηση μια εντελώς δική του δημιουργική πρόταση, ένα ιδιοφυές κράμα θεωρίας και εμπειρίας, μελέτης και τόλμης. Ποίηση προσωπική και ταυτόχρονα οικουμενική όπου η μνήμη των αισθήσεων συνδυάζεται με την αναστοχαστική λειτουργία του υποκειμένου, η νεότητα με το σφρίγος της ερωτικής παρόρμησης και η ωριμότητα με την εσωτερίκευση της επιθυμίας και την καλλιτεχνική της διεκδίκηση.
Τόσα χρόνια μετά την πρώτη μου επαφή με την ποίησή του, εξακολουθώ να διαβάζω τον Αλεξανδρινό με την ίδια απόλαυση, αλλά με βαθύτερο σεβασμό. Ο Καβάφης είναι για μένα δάσκαλος ανεκτίμητος γιατί τη δύσκολη πορεία κατανόησης και συγκρότησης του εαυτού την έκανε τέχνη. Μέσα από την ποίησή του νιώθουμε ότι και ο δικός μας δρόμος στον έρωτα, στην τέχνη, στην κοινωνία, είναι ένα διαρκές μάθημα αυτογνωσίας, επώδυνο κάποτε, αλλά αναγκαίο για τη δικαίωση της ύπαρξής μας».
***
Αμαλία Παππά
Αναπληρώτρια γενική διευθύντρια, Γενικά Αρχεία του Κράτους
«Είχα την τιμή το Ίδρυμα Ωνάση να μου αναθέσει το 2017 την επιστημονική ευθύνη της αρχειονομικής τεκμηρίωσης του αρχείου Καβάφη. Το γεγονός αυτό με συνδέει αναπόφευκτα με το έργο του μέσα από τα τεκμήρια του αρχείου του, στα οποία είχα τη δυνατότητα να περιηγηθώ μαζί με τους συνεργάτες των ομάδων της αρχειονομικής και της φιλολογικής τεκμηρίωσης.
Το Αρχείο Καβάφη μάς συνδέει με τον δημιουργό του, διασώζοντας το έργο του σε μορφές διαφορετικές από αυτές που το παραδίδει η τυπογραφία. Μας συνδέει, όμως, και με την ιδιωτική ζωή του, αναδεικνύοντας επαφές με προσωπικότητες και πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του.
Διαχειριστήκαμε ένα αρχείο που χαρακτηρίζεται για την πληρότητά του. Ο ίδιος ο Καβάφης φρόντιζε να συγκεντρώνει και να αρχειοθετεί το έργο του, παραδίδοντας ένα σύνολο χωρίς ουσιαστικές φυσικές διασπάσεις και ανακολουθίες, γεγονός που καθιστά το αρχείο μοναδικό.
Η μοναδικότητα αυτού του αρχείου επέβαλε την ολιστική προσέγγισή του με την υιοθέτηση καλών πρακτικών. To αρχείο δεν αντιμετωπίστηκε μόνο ως προς την πληροφορία που φέρουν τα τεκμήρια που περιέχει, αλλά επιχειρήθηκε η προβολή επιπλέον στοιχείων που συμπληρώνουν την εικόνα του και τα ίχνη του δημιουργού του• όπως η χρήση και διαχείριση του χαρτιού από τον ποιητή, ο εντοπισμός των υδατοσήμων, η καταγραφή των αυτοσχέδιων βιβλιοδεσιών που ο ίδιος επινοεί.
Αποδόθηκε στους χρήστες ένα φιλικό, κατά τη γνώμη μας, εργαλείο έρευνας. Το αρχείο παρέμεινε στην Ελλάδα και, αναρτημένο στο διαδίκτυο στο σύνολό του, προσφέρεται σε όλους χωρίς παρεμβάσεις, ανοιχτό στη μελέτη και στην ερμηνεία του».
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Επιμέλεια: Αλέξανδρος Διακοσάββας
