του Εμμανουήλ Θωμαΐδη
Πρώιμα χρόνια: Η εκπαίδευση των κοριτσιών στη χώρα μας είναι, ίσως, η μεγαλύτερη προσφορά του 20ου αιώνα στην ιστορία του Ελληνικού Πνεύματος. Στα τέλη του 1800 τα πράγματα δεν ήταν
«ρόδινα» για την εκπαίδευση των νεανίδων, που ζούσαν στην Αθήνα (για την υπόλοιπη Ελλάδα το
«σκοτάδι ήταν βαθύ»). Η Αγγελική Παναγιωτάτου, πέρασε πρώτη το κατώφλι του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1892 μαζί με τη νεότερη αδελφή της Αλεξάνδρα, μετά από μεγάλο και επίμονο αγώνα εναντίον της γραφειοκρατίας της εποχής της. Γεννήθηκε το 1878 και αφού σπούδασε ιατρική στην Αθήνα και ειδικεύτηκε στην μικροβιολογία, εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο, όπου μελέτησε τροπικές ασθένειες. Για το έργο της τιμήθηκε το 1902 με το παράσημο του Τάγματος του Νείλου.
Οι αδελφές Παναγιωτάτου είχαν γεννηθεί στην Κεφαλλονιά και είχαν παρακολουθήσει τα σχολικά μαθήματα αρχικά στην Κέρκυρα και κατόπιν στο Αρσάκειο. Αποφοίτησαν από την Ιατρική Σχολή με άριστα, ενώ την ημέρα που η Αγγελική υποστήριξε τη διδακτορική της διατριβή, πολλοί Αθηναίοι είχαν συγκεντρωθεί στη Σχολή για να ζήσουν την ιστορική αυτή στιγμή. Η άτυχη Αλεξάνδρα πέθανε νεότατη, ενώ ειδικευόταν στην Παιδιατρική στη Βιέννη και το μέλλον προοιωνιζόταν λαμπρό. Η Αγγελική Παναγιωτάτου έζησε και εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια ως μικροβιολόγος. Έγινε υφηγήτρια (1908) και καθηγήτρια υγιεινής (1947) της Ιατρικής Σχολής στην Αθήνα και το 1950 εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Η πρώτη της παράδοση ως υφηγήτριας έγινε στις 10 Μαρτίου 1910 και στη διάρκειά της προκλήθηκαν επεισόδια από φοιτητές, οι οποίοι διαμαρτυρήθηκαν για την παραβίαση του άγραφου πανεπιστημιακού “άβατου” από μία γυναίκα (Μανιατέας, εκδότης, 100+4 χρόνια Ελλάδα, τ.1, σ.117, νέα έκδοση 2004).
Η ίδια Αγγελική Παναγιωτάτου είναι φειδωλή στις περιγραφές των φοιτητικών της χρόνων και αφιερώνει περισσότερες σελίδες στην προσπάθειά της να αποκτήσει τη φοιτητική ιδιότητα. Χαρακτηριστικό είναι ένα απόσπασμα, που αναφέρεται σε ένα επεισόδιο στα πανεπιστημιακά αμφιθέατρα. «Μεταξύ των πρώτων Καθηγητών των ήτο και ο διαπρεπής επιστήμων Ρήγας Νικολαΐδης, ο οποίος κατά τα πρώτα μαθήματά του είχε αντίδρασιν οργανωμένην από τον αποτυχόντα για την έδραν της Ανατομίας υποψήφιον. Εις εν εκ των μαθημάτων η αντίδρασις έφθασε μέχρι αποφάσεως μερικών εγκαθέτων να ματαιώσουν το μάθημα. Εκ των αναιδών αυτών ο εις εξέβαλε πιστόλιον και το επρότεινεν εναντίον του σοφού Καθηγητού για να εμποδίση το μάθημα. Τούτο βλέπει η Αγγελική, η οποία ήτο κοντά στην έδρα, παριδούσα λοιπόν κάθε κίνδυνον ανεβαίνει και προβάλλει την ύπαρξίν της εις τον αλλόφρονα εγκάθετον, ο οποίος επηρεασθείς από την μη αναμενομένην παρουσίαν της δεσποινίδος, έκρυψε το απαίσιον όπλον και το μάθημα εξηκολούθησε χωρίς απευκταίον. Ο Καθηγητής ουδέποτε ελησμόνησε το θάρρος της».
( ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ (HISTORY OF MEDICINE ARCHIVES OF HELLENIC MEDICINE) 2008, 25(5):673 Υπαρκτοί και μυθιστορηματικοί φοιτητές της ιατρικής στις σελίδες της αστικής λογοτεχνίας (1850–1910).
Η Αγγελική Παναγιωτάτου από τη Θηνιά Κεφαλλονιάς ήταν η πρώτη γυναίκα που αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.[ Το επώνυμό της (μάλλον εσφαλμένα) αναφέρεται και σαν “Παναγιωτάκη”].
Το 1908 η Αγγελική Παναγιωτάτου έχει τελειώσει με Άριστα το πτυχίο της στην Αθήνα και έχει, ήδη, μετεκπαιδευθεί στην Γερμανία. Οι καθηγητές της αποδεικνύονται πιο φιλελεύθεροι από τους φοιτητές και της εμπιστεύονται τη θέση της υφηγήτριας στην Ιατρική Σχολή Αθηνών. «Οι μουστακαλήδες φοιτητές, τιμώντας πάντα τα παντελόνια τους(!;) ωρύονταν από τα θρανία και φώναζαν προς την καθηγήτρια τους: «στην κουζίνα! Στην κουζίνα!». Τελικά, η Παναγιωτάτου επαύθη, οι μουστακαλήδες έστριβαν με ικανοποίηση το τσιγκελωτό μουστάκι τους, αλλά, μάλλον, θα χλόμιασαν, όταν έμαθαν ότι η Παναγιωτάτου διορίστηκε καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο του Καΐρου.
Θα ένιωσαν κάπως αμήχανα, γιατί όπως όλοι οι θρασύδειλοι ντρέπονται, όταν φανερώνονται οι ντροπές τους και όχι, όταν τις κάνουν».
πηγή http://eptanisos.blogspot.gr
Η συμβολή της στη δραστηριότητα του Αιγυπτιώτη Ελληνισμού: Η Αγγελική Παναγιωτάτου μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη γυναικεία φυσιογνωμία του εικοστού αιώνα στην Ελληνική Αίγυπτο (Κωνσταντινίδου, Διανοούμενες, 1966). Με την ειδικότητα της παθολόγου και μικροβιολόγου αφίχθηκε το 1900 στην Αίγυπτο, όπου διορίστηκε μετά από επιτυχή διαγωνισμό σε δημόσια υπηρεσία της Αλεξάνδρειας. Εκεί , μετά από έναν ατυχή και σύντομο σε διάρκεια γάμο, είχε την ευκαιρία να εκδηλώσει όλη τη δημιουργικότητά της σε επιστημονικό, λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό επίπεδο, ενώ παράλληλα δεν έπαυσε να ασκεί τις επαγγελματικές και φιλανθρωπικές ενασχολήσεις της (Παναγιωτάτου,1951.).
Η Α. Παναγιωτάτου εργαζόταν ως μικροβιολόγος στο Ελληνικό Νοσοκομείο και στην Δημαρχεία Αλεξανδρείας και ως παθολόγος στο Υγειονομείο των Τελωνείων της ίδιας πόλης. Παράλληλα διατηρούσε ιδιωτική κλινική, έκανε επισκέψεις στα σπίτια ασθενών και συνέχιζε τις επιστημονικές έρευνές της πάνω στη μικροβιολογία.
Παράλληλα με όλες αυτές τις ασχολίες της μετέχει από το 1918 ενεργά στην κοινωνική και φιλανθρωπική δραστηριότητα της Αλεξάνδρειας, ιδρύοντας τον «Εθνικό Σύνδεσμο Ελληνίδων Αιγύπτου» με σκοπό την εξασφάλιση σχολείου για τις εργαζόμενες μαθήτριες και θερινών κατασκηνώσεων για τις άπορες κορασίδες (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια, 1966,Του ιδίου, Διανοούμενες,1966)
Στην Αίγυπτο δεν υπήρχε η φιλολογική κίνηση των «φιλολογικών σαλονιών», που η λειτουργία τους στην Ελλάδα ήταν διαδεδομένη, καθώς υπήρχε ήδη από την αρχαιότητα (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια, 1966). Διανοούμενες Ελληνίδες, είτε έγραφαν οι ίδιες είτε όχι, διοργάνωναν στα σπίτια τους φιλολογικές συγκεντρώσεις.
Στην Αίγυπτο μέχρι το πρώτο μισό του 19ου αι. κάτι τέτοιο δεν υπήρχε. Από το 1850 όμως και χάρις στον οικονομικό και πολιτιστικό πλούτο , που απέκτησε ο απόδημος ελληνισμός , άρχισαν με τη μορφή οικογενειακών συγκεντρώσεων στα αρχοντικά των ευπόρων ομογενών. Στις συγκεντρώσεις αυτές το μουσικό πρόγραμμα διανθιζόταν από ποιήματα, κυρίως πατριωτικού περιεχομένου. Καθαρά φιλολογικές συγκεντρώσεις (με ανάγνωση διηγημάτων, ανέκδοτων θεατρικών έργων, απαγγελίες ποιημάτων κ.τ.π.), τα πρώτα δηλαδή οργανωμένα φιλολογικά σαλόνια, παρουσιάστηκαν στην Αίγυπτο μετά το 1914( Γιαλουράκη, Αίγυπτος,σ.686). Στην Αλεξάνδρεια την πρωτοβουλία για τη δημιουργία οργανωμένου φιλολογικού σαλονιού, η οποία απαιτούσε την παρουσία μιας τολμηρής και οικονομικά ανεξάρτητης γυναίκας , θα πάρουν δύο Κεφαλονίτισσες δυο σημαντικές γυναικείες φυσιογνωμίες της Αλεξάνδρειας, η Αγγελική Παναγιωτάτου και η Καίτη Καγγελάρη. Το φιλολογικό σαλόνι της Παναγιωτάτου ήταν το πρώτο της Αλεξάνδρειας, το ίδρυσε στην έπαυλή της στις 20 Ιουνίου 1934 με την επωνυμία «Φιλολογική Συντροφιά Ελληνίδων Κυριών Αλεξανδρείας». Το φιλολογικό σαλόνι της είχε τη μορφή συλλόγου με σκοπό να κινήσει το ενδιαφέρον και άλλων κυριών και δεσποινίδων της αλεξανδρινής κοινωνίας, που θα εγγράφονταν ως μέλη ή θα αποτελούσαν την διοικητική του επιτροπή (Κωσταντινίδου, Σαλόνια., Γιαλουράκη, οπ. π.,Σεβαστόπουλου,οπ.π.). Η Φ.Σ.Ε.Κ.Α, παρουσίαζε μια φορά το μήνα μουσικά και φιλολογικά προγράμματα επί μια συνεχή εικοσαετία μέχρι το θάνατο της ιδρύτριάς της το 1954. Κατά την εικοσαετία αυτή παρουσιάστηκαν πάνω από 250 προγραμματισμένες ομιλίες, οργανώθηκαν συναυλίες, εκτελέστηκαν μικρά θεατρικά έργα και πλαστικοί χοροί,[πλαστικός/εικαστικός χορός (danse plastic), εμπνεύστρια η Ισιδώρα Ντάνκαν, τον έφερε στις πρώτες δελφικές εορτές στην Ελλάδα η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού] και τραγουδήθηκαν ποικίλα κλασσικά και λαϊκά τραγούδια. Αν και με την ίδρυση στην Ελλάδα το 1871 του Ωδείου Αθηνών και τις πρώτες συναυλίες δωματίου, πολλοί γονείς δεν επέτρεψαν στις κόρες τους να συνεχίσουν τις μουσικές τους σπουδές, που θα τις εξέθεταν κοινωνικά, ωστόσο ο Νόμος 5736/1933 που ψηφίστηκε στην Ελλάδα σχετικά με τις προϋποθέσεις «Άδειας Εξασκήσεως Επαγγέλματος», για όσους «ανέβαιναν στο θεατρικό σανίδι», επέφερε μεγάλη αλλαγή και κατέστησε τη μουσική και τον χορό μέλημα της μεσοαστικής τάξης και όχι ευκαιριακή ενασχόληση περιθωριακών στοιχείων (Μανώλης Σειραγάκης, 2007). Η δεύτερη μεσοπολεμική δεκαετία έτσι χαρακτηρίζεται από την «απενοχοποίηση» της νεωτερικότητας στην τέχνη και στον ελλαδικό χώρο, όπως αυτό ήδη είχε γίνει στη λοιπή Ευρώπη. Στη στροφή αυτή στη διάρκεια του μεσοπολέμου προς τις νεωτερικές μορφές τέχνης τα φιλολογικά σαλόνια στην Αίγυπτο, όπως και στην Ελλάδα, έπαιξαν πρωτεύοντα ρόλο. Επίσης κατά τη διάρκεια των παγκοσμίων πολέμων, το φιλολογικό σαλόνι της Παναγιωτάτου, υπήρξε πραγματική εθνική εστία για τους προερχόμενους από την Ελλάδα αξιωματικούς και πολιτικούς. Είχε καθιερώσει και διαγωνισμούς με χρηματικά έπαθλα για τη συγγραφή διηγημάτων και για τις αριστεύουσες μαθήτριες των Κοινοτικών Σχολείων της Αλεξάνδρειας. Τις συγκεντρώσεις της τιμούσαν με την παρουσία τους προσωπικότητες, όπως: οι Πατριάρχες Αλεξανδρείας, Μελέτιος, Νικόλαος και Χριστόφορος, οι Πρόξενοι και Υποπρόξενοι της Ελλάδος, κοινοτικοί παράγοντες ανώτατοι Έλληνες αξιωματικοί, Έλληνες επιστήμονες, δημοσιογράφοι λόγιοι και καλλιτέχνες από την Ελλάδα και την Αίγυπτο (Κωνσταντινίδου, Σαλόνια,1966). Η Α. Παναγιωτάτου είχε από το 1926 πλούσιο συγγραφικό έργο. Η ίδια έγραφε και εξέδιδε συγγράμματα, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ποιήματα και ετοίμαζε επιστημονικές ανακοινώσεις για διεθνή ιατρικά συνέδρια στην Αίγυπτο και αλλού, είτε για τον εαυτό της είτε ως εκπρόσωπος του Πανεπιστημίου Αθηνών ή της Ελληνικής Κυβέρνησης. Το 1950 εξελέγη αντεπιστέλλων μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (Παναγιωτάτου, οπ. π, και Σεβαστοπούλου,1958). Η Αγγελική Παναγιωτάτου πέθανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 1954.
Έργα της Α.Παναγιωτάτου:
- Η Παναγιωτάτου με το ψευδώνυμο Άνγκελ Ναγιώ κυκλοφόρησε στην Αίγυπτο το βιβλίο:
“Στα θάμβη των φαραώ” (Ταχυδρόμος της Αιγύπτου φ.29/6/1958,σ.5).
- Η υγιεινή παρά τοις Αρχαίοις Έλλησι (1924), (για το οποίο βραβεύτηκε από τη Γαλλική Ακαδημία Επιστημών),
- Μαθήματα υγιεινής,
- Υγιεινή και επιδημιολογία,
- Μαθήματα μικροβιολογίας κ.α.
Ο Σύλλογος Ελλήνων Επιστημόνων “Πτολεμαίος Α ” : «Η Α. Παναγιωτάτου υπήρξε πρωτεργάτιδα σε κοινωνικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό πεδίο στην Αιγυπτιακή κοινωνία της εποχής της. Καθώς υπήρξε η ίδια Αρσακειάδα, πάλεψε για την γυναικεία παρουσία στον πανεπιστημιακό χώρο, που τότε ήταν ανδροκρατούμενος.(…) Στην Αλεξάνδρεια ή ίδια οργάνωσε και διηύθυνε Κυριακάτικη Σχολή και παρέδιδε μαθήματα Υγιεινής. Ήταν ενεργό μέλος του Ελληνικού Επιστημονικού Συλλόγου «Πτολεμαίος Α », (σ.σ. ιδρύθηκε το 1909, στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου). Πρόκειται για ένα ιστορικό σωματείο με αξιόλογη δράση στο παρελθόν που προσπαθεί μέχρι τις μέρες μας να διατηρήσει ζωντανή την ελληνική επιστημονική παρουσία στη Χώρα του Νείλου Αρχικός σκοπός της ίδρυσης του “Πτολεμαίου” ήταν ο επιστημονικός και διέθετε τρία τμήματα: ένα ιατρικό, ένα δικηγορικό κι ένα πρακτικών επιστημών. Το πιο δραστήριο από τα τμήματα αυτά ήταν το ιατρικό], και του ιατρικού επιστημονικού τμήματός του. Το τμήμα αυτό είχε πάρει τη μορφή μιας ιατρικής εταιρείας, όπου δίνονταν επιστημονικές διαλέξεις, παρουσιάζονταν ιατρικές εργασίες και ελάμβαναν χώρα ενδιαφέρουσες συζητήσεις, όπως λόγου χάρη για τον αγώνα κατά των ναρκωτικών (οπίου και κοκαΐνης), καθώς επίσης και για την θεραπεία της φυματίωσης. (…)Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών (1912-1913) ο Σύλλογος διοργάνωσε κινητό νοσοκομείο, που εστάλη στο ελληνο-βουλγαρικό μέτωπο, όπου οι νοσοκόμες παρείχαν τις υπηρεσίες τους στους τραυματίες. Στους δύο παγκοσμίους πολέμους ο Σύλλογος προσέφερε κινητό χειρουργείο στον «Κυανούν Σταυρό» για τις ανάγκες των στρατιωτών που τραυματίστηκαν μετά τις
αεροπορικές επιδρομές στην Αλεξάνδρεια. Η αγάπη της Αγγελικής Παναγιωτάτου για την επιστήμη αποτυπώθηκε και στον επίλογο της ζωής της, στη διαθήκη της, με την οποία άφησε το σπίτι της, ένα διώροφο ιδιόκτητο κτίριο, απέναντι από το Εβραϊκό Νεκροταφείο της Αλεξάνδρειας, στον “Πτολεμαίο” για να συνεχίσει να μεταλαμπαδεύει γνώση και επιστήμη στις επόμενες γενιές». (Τομαρά-Σιδέρη, στο Women, Gender, and Diasporic Lives).
