Θα έλεγε κανείς ότι ήταν η καλύτερη στιγμή για όσους τυχερούς συμμετείχαμε στην εκπληκτική διάλεξη – ομιλία του Αλεξανδρινού και δη Ιμπραημιώτη Μαθηματικού Αλέξανδρου Μπάση, για τις σχέσεις μεταξύ της στωικής αντίληψης και φιλοσοφίας και του Χριστιανισμού.

Ήταν η περασμένη Μ. Τετάρτη απόγευμα, γύρω στις 6.30 μ.μ., όταν μαζευτήκαμε στον υπέροχο και φιλόξενο χώρο του δραστήριου Μικρασιατικού Συλλόγου Αλεξανδρείας «Η Μικρά Ασία», για να παρακολουθήσουμε μία ομιλία γεμάτη από ενδιαφέροντα στοιχεία, και κυρίως επίκαιρα, καθώς έδειχνε, καταμεσίς της Μ. εβδομάδας, το πόσο κοντά βρέθηκαν οι Έλληνες στωικοί φιλόσοφοι, στον Χριστιανισμό, σα να θεωρούνται τελικά από κάποιους μελετητές ως… οι «πρώτοι χριστιανοί»!…

Και ήταν μία ομιλία που δύσκολα μπορούσες να αφαιρεθείς από τον τρόπο που παρουσιάστηκε από τον Αλεξανδρινό μαθηματικό κ. Μπάση, ο οποίος διδάσκει τα τελευταία δύο χρόνια στην Αμπέτειο Σχολή Καΐρου.

Ανάμεσα στους παρεβρισκομένους, αξίζει να αναφέρουμε την παρουσία του Γενικού Προξένου της Ελλάδας στην Αλεξάνδρεια κ. Εμμανουήλ Κακαβελάκη αλλά και του Προέδρου της Επιτροπής Κοινωνικής Συμπαράστασης των Προσκόπων κ. Μιχάλη Αρσλανίδη, βεβαίως παρόντος τους Προέδρου του Μικρασιατικού Συλλόγου κ. Μιχάλη Σολομωνίδη.

Ήταν μία εκπληκτική εκδήλωση, που έδειχνε το μεγαλείο της ελληνικής στωικής φιλοσοφίας και το πόσο αυτό παρέμεινε επίκαιρο μέχρι τις μέρες μας…

Αξίζει να παραθέσουμε τις σημειώσεις από την ομιλία του που μας έδωσε ο κ. Αλέξανδρος Μπάσης, με την ευχή, γρήγορα να τον χαρούμε και πάλι από κοντά σε μία επόμενη εκδήλωση – ομιλία του…  

 

 

 

Η ΣΤΩΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

ΜΙΑ ΠΟΡΕΙΑ ΑΝΑ ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ

“Ο ηθικός κώδικας του Στωικισμού δεν είναι ένα δόγμα αρετής, αλλά απλά ένας οδηγός για μία ορθολογική ζωή με τέλος-στόχο την ευτυχία μέσω της ειρήνης του νου…η ηθική θεωρία τού Στωικισμού είναι στην όλη φύση της και θεώρησή της εκ βάθρων διάφορη από τα ηθικά συστήματα, τα οποία δίνουν σημασία απ’ ευθείας στην αρετή, όπως τα δόγματα στους Βέδες, τον Πλάτωνα, τον Χριστιανισμό και τον Κάντ.”

Άρθουρ Σοπενάουερ (στα 1818).

Οι σημερινοί οπαδοί του Στωικισμού (αυτοαποκαλούνται κυβερνοστωικοί = cyber stoics!;!) προσπαθούν να αποφύγουν την δογματική, παρά το γεγονός ότι η εποχή μας απαιτεί ένα σαφή προσδιορισμό για το κάθε τι.

Είναι δύσκολο να περιγράψει κανείς στο πλαίσιο μιας ολιγόλεπτης παρουσίασης μια από τις διαχρονικές φιλοσοφικές τοποθετήσεις, που στην βάση της διατηρήθηκε αναλλοίωτη, όμως εκφράστηκε με διαφορετικό τρόπο, αναλόγως προς το εκάστοτε χωροχρονικό στιγμιότυπο εκδήλωσής της.

Μακρές συζητήσεις ατόμων, που αποδέχονται σήμερα την Στωική αντίληψη, οδήγησαν στο Πρώτο Συνέδριο των Σύγχρονων Στωικών στα 1999. Η Στωική αντίληψη απέκλειε και αποκλείει κάθε  μορφή τυραννίας, μη εξαιρουμένης και αυτής που προκαλείται από την καθιέρωση δογμάτων. Παρά την, ως εκ τούτου, μη σύμφωνη γνώμη ή τις επιφυλάξεις πολλών από τους συνέδρους, το Συνέδριο κατέληξε στην διατύπωση Τεσσάρων Βασικών Αρχών του Στωικισμού:

1. Οι Στωικοί αναγνωρίζουν την ύπαρξη μιας νοητής τάξης στο σύμπαν, που την αποκαλούν ΛΟΓΟ.

2. Οι Στωικοί παραδέχονται πως η ΦΥΣΗ είναι ΜΙΑ, μια δυναμική συνοχή, που συνενώνει ΛΟΓΟ και ΥΛΗ.

3. Η Φύση προίκισε τον άνθρωπο με την ΛΟΓΙΚΗ, την δυνατότητα της ΕΠΙΛΟΓΗΣ και την ικανότητα να ΑΓΑΠΑ.

4. Ο Στωικός επιλέγει να ζήσει ακολουθώντας τις Τέσσερεις Κύριες Αρετές: Σοφία, Δικαιοσύνη, Θάρρος και Κοσμιότητα.

Οι Στωικοί θεωρούν ιδρυτή της αντίληψης τον Ζήνωνα τον Στωικό, ένα Αθηναίο φιλόσοφο, που έζησε τον 4ο π.Χ. αιώνα. Για να είμαστε ακριβείς, ο Ζήνων ο Κιτιεύς έφθασε στην Αθήνα γύρω στα 301 π.Χ. από το Κίτιον (Λάρνακα) της Κύπρου. Δίδασκε σε μια από τις πλέον φιλότεχνα διακοσμημένες με τοιχογραφίες Στοές της Αθηναϊκής αγοράς, την Πεισιανάκτιο ή Ποικίλη Στοά, και ως εκ του γεγονότος αυτού αποκλήθηκε Στωικός (=Στοα-ικός) και η διδασκαλία του Στωική. Στην ξένη βιβλιογραφία συναντάται (πέραν του όρου Stoicism) και ο όρος “the Stoa”, για την απόδοση της συγκεκριμενης φιλοσοφίας. Η διδασκαλία του στηριζόταν εν πολλοίς στην Ηρακλείτεια και την Σωκρατική φιλοσοφία, γι’ αυτό και οι δύο αυτοί μέγιστοι των φιλοσόφων χαρακτηρίστηκαν ως προπάτορες του Στωικισμού. Η φιλοσοφία που δίδασκε ο Ζήνων ήταν κυρίως πρακτική-εφαρμοσμένη και είχε συνάφεια με την αντίληψη των Κυνικών περί ηθικής. Όπως και ο Σωκράτης, είχε πολλούς νέους σε ηλικία μαθητές, τους οποίους κυρίως δίδασκε με το παράδειγμά του, ασκώντας στην πράξη την ηθική διδασκαλία του.

Η Στωική φιλοσοφία

Οι Στωικοί διαίρεσαν τη φιλοσοφία σε τρία μεγάλα κομμάτια: την λογική,την  φυσική και την ηθική.

Στον όρο λογική περιλαμβάνονταν η γνωσιοθεωρία, η σημασιολογία, η γραμματική, η υφολογία και η τυπική λογική. Όλα αυτά είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους γιατί έχουν ως θέμα τον λόγο. Ο λόγος σημαίνει επίσης και ομιλία και λογικό. Ακόμη, ο Στωικός θα εντάξει στην λογική και τους κανόνες της σκέψης και το έγκυρο επιχείρημα – τη λογική με την αυστηρή σημασία – όπως και τα μέρη του λόγου, με τα οποία εκφράζονται οι σκέψεις και τα επιχειρήματα. Στον Στωικισμό «γνωρίζω κάτι» σημαίνει «είμαι ικανός να  υποστηρίξω μια πρόταση που μπορεί να αποδειχτεί ότι είναι αληθής» και έτσι η επιστημολογία γίνεται κλάδος της λογικής με την ευρεία σημασία που δίνεται στον όρο αυτό.

Το περιεχόμενο της φυσικής είναι η φύσις και ο όρος αυτός ερμηνεύεται με αρκετή ευρύτητα, ώστε να συμπεριλάβει τόσο τον φυσικό κόσμο όσο και τα ζωντανά πράγματα, δηλαδή τα θεϊκά όντα, τους ανθρώπους και τα λοιπά ζώα. Έτσι, η φυσική αγκαλιάζει και τη θεολογία μαζί με τα θέματα που προαναφέρθηκαν, χωρίς βεβαίως να προσδιορίζονται με επιστημονική αυστηρότητα και ακριβολογία.

Τέλος, στην διατύπωση του περιεχομένου της ηθικής, οι Στωικοί, όπως ο Επίκουρος και άλλοι Έλληνες φιλόσοφοι, ήταν πρακτικοί και όχι μόνο θεωρητικοί ηθικολόγοι. Προσέφεραν μια ανάλυση των ηθικών εννοιών, αλλά η ανάλυση αυτή ήταν προπαρασκευαστική στο να δειχθεί, γιατί τέτοιες έννοιες είναι έγκυρες και ποια είναι στην πραγματικότητα η βάση της ανθρώπινης ευδαιμονίας, η καλύτερη ζωή που μπορεί να ζήσει ο άνθρωπος.

Αυτός ο μεθοδολογικός διαχωρισμός της φιλοσοφίας τους δεν τους εμπόδισε να την βλέπουν ως ένα ενιαίο σύνολο, με αναπόσπαστα δεμένα τα μέρη του, ώστε όλα να αποτελούν ένα κράμα, όπως άλλωστε είναι και η εν γένει αρχή της ελληνικής φιλοσοφίας στο σύνολό της.

Βασικό στοιχείο της διδασκαλίας του Ζήνωνα υπήρξε η αποδοχή της ιδέας, πως ο άνθρωπος μπορεί να ζει καλλίτερα, αν χρησιμοποιεί την λογικότητά του και αν προσπαθεί να ζει αρμονικώς προς την Φύση και το γενικώτερο περιβάλλον. Η χρήση της λογικότητας επιβάλλει την άσκηση περί την Γεωμετρία και την Λογική, γι’ αυτό και μεταξύ των διδασκαλιών του εξέχουσα θέση είχαν αυτά που αργότερα – από τον Ευκλείδη – ονομάστηκαν «Μαθηματικά», ενώ παραλλήλως δινόταν ιδιαίτερη σημασία στην λογοτεχνία.

Χρησιμοποιώντας τις ιδέες του Αριστοτέλη για την δομή της Λογικής, δηλαδή ποιοι είναι οι κανόνες εκείνοι, που διέπουν την λογική επεξεργασία των προτάσεων (αληθής-ψευδής), έθεσε τις βάσεις για αυτό που «σφετερίστηκε» κατά τον 19ο μ.Χ. αι. ο George Bool και που σήμερα ονομάζεται Άλγεβρα του Bool.

Τυπική (Μαθηματική) Λογική – Οι πράξεις των προτάσεων κατά Boole (Boolean Algebra):

Με βάση την Τυπική Λογική κατασκευάζονται και λειτουργούν οι ηλεκτρονικοι υπολογιστές.

Για τον Ζήνωνα ήταν πέραν κάθε Αξιώματος ή Δόγματος η ορθότητα της ιδέας, πως ο άνθρωπος πρέπει να ασχολείται με τα κοινά, κάνοντας παρεμβάσεις με την προϋπόθεση του σεβασμού της Φύσης και των συνανθρώπων του. Ακολουθούσε, έτσι, την προτροπή του Πλάτωνα στην Πολιτεία, πως ο ορθός πολίτης πρέπει, όχι μόνο να είναι ο ίδιος εν τάξει έναντι των νόμων, αλλά να καταγγέλλει χωρίς ενδοιασμό τις όποιες παράνομες πράξεις διαπιστώνει από συμπολίτες του. Μεταξύ των μεταγενέστερων Στωικών φιλοσόφων, που είχαν άμεση ανάμειξη με τον Δημόσιο Βίο, υπήρξαν ο Σενέκας, ο Μάρκος Αυρήλιος και ο Κάτων, στις μελέτες των οποίων στηρίζονται κυρίως οι σύγχρονοι Στωικοί για την διατύπωση των αντιλήψεών τους.

Προσωπικά, θα χαρακτήριζα τον Στωικισμό ως την μεσογειακή έκφραση της Βεδαντικής αντίληψης και δη του Τζαϊανισμού (το σύστημα που στηρίζεται στους τέσσερεις Βέδες, τα ιερά βιβλία των Ινδών, στοιχεία του οποίου έφερε και η Στωική και κυρίως η Εσσαϊκή αντίληψη, που συνέπλευσε με την αντι-μακκαβαιική, αντι-Ηρωδιακή αντίληψη των Ζηλωτών επαναστατών στην Ιουδαία).

Η Στωική αντίληψη με την πρωτογενή της μορφή, έτσι όπως εκδηλώθηκε κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, όντας ένα συνονθύλευμα των προεξαρχουσών ιδεών του Ηράκλειτου και του Σωκράτη, έχοντας μία συνάφεια προς την ηθική του Διογένη και των άλλων κυνικών και εξυψώνοντας τον ρόλο τής λογικότητας, ως μέσου για την κατάκτηση μιας καλλίτερης ζωής, έρχεται να δώσει την σκυτάλη – μετά το 31 π.Χ. – στην Ρωμαϊκή έκδοση του Στωικισμού.

Ως φιλοσοφικό σύστημα δέχτηκε πολλές αμφισβητήσεις, αντιρρήσεις και αρνήσεις είτε από τους αμφισβητίες νεώτερους Στωικούς, όπως ο Καρνεάδης, είτε από άλλα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής, όπως ήταν οι Σκεπτικοί και οι Επικούρειοι. Και δεν ήταν τυχαίο ότι βρίσκουμε τον επόμενο σημαντικό Στωικό, τον Παναίτιο από την Ρόδο να αναπτύσσει την πρακτική πλευρά τού Στωικισμού, με πρωτότυπο ίσως τρόπο. Το De officiis του Κικέρωνα βασίζεται στο έργο τού Παναίτιου και περιέχει ένα σύνολο κανόνων συμπεριφοράς, για τους οποίους δηλώνεται κατηγορηματικά ότι αποτελούν ένα «δεύτερης τάξης» σύστημα ηθικής, προορισμένο να καθοδηγεί ανθρώπους, που δεν είναι ακόμη σοφοί και ικανοί να είναι αγαθοί με την ιδανική Στωική φιλοσοφία. Ο Παναίτιος ήταν φίλος με τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό και η εξάπλωση του Στωικισμού στους Ρωμαίους κατά την ύστερη δημοκρατία οφείλει πολλά στην επίδρασή του.

Η Στωική αντίληψη, αποδεχόμενη την μία φύση και την ενότητα Λόγου και Ύλης, αντιτίθεται στην καταπίεση ανθρώπου από άνθρωπο και, φυσικά, σε κάθε μορφή τυραννίας.

Η διαδοχή των αυτοκρατόρων τα χρόνια εκείνα είναι η εξής:

Αύγουστος 31 π.Χ.-14 μ.Χ.

Τιβέριος 14-37 μ.Χ.

Καλιγούλας 37-41 μ.Χ.

Κλαύδιος 1ος 41-54 μ.Χ.

Νέρων 54-68 μ.Χ.

Γάλβας 68-69 μ.Χ.

Όθων 69 μ.Χ.      Βιττέλιος 69 μ.Χ.

Βεσπασιανός (Φλάβιος) 69-79 μ.Χ.

Τίτος 79-81 μ.Χ.

Δομιτιανός 81-96 μ.Χ.

Νέρβας 96-98 μ.Χ.

Τραϊανός 98- μ.Χ.

Έτσι, συχνά, το “Στωικό Κίνημα” εκδηλώθηκε  και με την πρόθεση κατάληψης της εξουσίας, πράγμα που συνέβη έντονα επί Νέρωνα με τον Ρωμαϊκό Στωικισμό, του οποίου “πατέρας” υπήρξε ο Σενέκας, μέγας Στωικός φιλόσοφος στην αυλή του Νέρωνα, με τον οποίο ήλθε τελικώς σε σύγκρουση και διώχθηκε από το καθεστώς που εγκαθίδρυσε ο Νέρων. Μέγας διώκτης των Στωικών (όπως αργότερα και ο Διοκλητιανός), ο Νέρων έφθασε στο σημείο να απαγορεύει την είσοδο στην Ρώμη στους “φιλοσόφους”, όπως τους αποκαλούσε. Έχοντας απομονώσει τους Συγκλητικούς, που είχαν συμμαχήσει με την Στωική αντίδραση προς τον Νέρωνα (στην μητρόπολη και την περιφέρεια), εξέδωσε διάταγμα εκδίωξης των “φιλοσόφων” που ήσαν ελεύθεροι πολίτες, πράγμα που δεν ίσχυε για τους δούλους. Εξ αυτού του λόγου πολλοί κρυπτο-Στωικοί κρατούσαν ως σκλάβους τους οπαδούς του Στωικισμού, προκειμένου να μη τους εγγίζει το διάταγμα του Νέρωνα, μετά  τον θάνατο του οποίου τους έδιναν την  ελευθερία τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό του Επίκτητου (από τα σημαντικώτερα έργα του το «Χρονικόν») δούλου του Στωικού Επαφρόδιτου (Προς Φιλιππησίους Δ΄ 18-22), ο οποίος ήταν απελεύθερος, πρωτοπαλήκαρο και «γραμματέας» του Νέρωνα, που τελικώς του δίνει και την χαριστική βολή.

Ο Στωικισμός φθάνει στο σημείο να καταλάβει την εξουσία και τελευταίος Στωικός Αυτοκράτορας ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος. Ο γιος του, ο Κόμμοδος, ανατρέπει όλο το σκηνικό, όταν έρχεται στην εξουσία, καθώς θεωρεί εντελώς παράλογες τις ιδέες του Στωικού πατέρα του.

Ο Στωικισμός, προκειμένου να ανατρέψει την τυραννία, συμμαχεί, όπως συμβαίνει σ’ αυτές τις περιπτώσεις, με άλλες αντιτιθέμενες (π.χ. Συγκλητικοί) προς το τυραννικό καθεστώς ομάδες μέσα στην Ρώμη, αλλά και στην περιφέρεια (Ρωμαίοι στρατιωτικοί με ισχύ και διάφορα τοπικά απελευθερωτικά κινήματα). Εδώ φαίνεται να έρχεται και η εμπλοκή των κινημάτων της Ιουδαίας κατά της Ρωμαϊκής επιβολής και του Ηρωδιακού-Φαρισαϊκού φιλορωμαϊκού καθεστώτος. Τα έντονα εσχατολογικά στοιχεία, από τα οποία εμφορείται η Ιουδαϊκή αντίδραση, έρχονται να μεταλλάξουν τον Ρωμαϊκό Στωικισμό με αποτέλεσμα την εμφάνιση του Ιουδαιο-Χριστιανικού Στωικισμού και, βεβαίως, του συνονθυλεύματος των γνωστικών ομάδων.

Την ίδια περίοδο, στον ευρύτερο ελλαδικό ιδεολογικό χώρο, αναπτύσσεται η Νεοπυθαγόρεια θεώρηση, η οποία παρά τα κάποια στωικά χαρακτηριστικά που έχει ενστερνιστεί, κρατιέται μακρυά – αντιδιαμετρικά θα έλεγα – από την εσχατολογική παρείσφρηση. Πρόκειται για τον ελληνικό αντίποδα της εσχατολογικής άποψης, που δεν ενστερνίζεται  την θεοποίηση κάποιου μεσία, αλλά αποζητεί την καθαρή, φιλοσοφική, λογική έκφραση των “φίλων της σοφίας”. Κύριοι εκπρόσωποι αυτής της θέσης αναδεικνύονται ο Moderatus (Gades), ο Απολλώνιος ο Τυανεύς, ο Νικόμαχος από την Γέρασα, ο Νουμένιος και ασφαλώς ο εκ Λήμνου Φιλόστρατος. Ο Φιλόστρατος, μάλιστα, θεωρεί τον Απολλώνιο τον Τυανέα ως τον μέγιστο των Νεοπυθαγορείων και, μάλιστα, ισότιμο του Πυθαγόρα. Αρκετά αργότερα θα εμφανισθεί στην Αλεξάνδρεια και η περίφημη Νεοπυθαγόρεια φιλόσοφος, η Μαθηματικός και Αστρονόμος Υπατία.

Ο Διοκλητιανός αναδεικνύεται σε μέγα διώκτη του Στωικισμού και οι οπαδοί της Ιουδαιο-Χριστιανικής-Γνωστικής έκφρασής του γνωρίζουν μια ανείπωτη σκληρότητα. Ο Διοκλητιανός, υπερβάλλοντας σε “Νερωνική αντίληψη” και αυτόν ακόμη τον Νέρωνα, έχει την βεβαιότητα ότι αυτή η φιλοσοφική απειλή εποφθαλμιά την εξουσία, πράγμα που δεν απέχει και πολύ από την πραγματικότητα (ας μη λησμονούμε πως 100 χρόνια πριν οι Στωικοί ανέδειξαν αυτοκράτορα). Ως εκ τούτου είναι αμείλικτος (γνωστό και το σχετικό διάταγμα που εξέδωσε, το οποίο ήρθη αργότερα με το διάταγμα των Μεδιολάνων = Μιλάνο από τον Κωνσταντίνο) περί ανεξιθρησκείας.

Αντίθετα, φαίνεται να πείθεται πως δεν διατρέχει κίνδυνο η εξουσία του από την Νεοπυθαγόρεια αντίληψη. Σ’ αυτό συμβάλλουν και οι δύο επιστολές τού προκουράτορα της Βιθυνίας Σωσσιανού Ιεροκλή, ανθρώπου του Διοκλητιανού, ο οποίος δείχνει έντονα την προτίμησή του στην μορφή του Νεοπυθαγόρειου Απολλωνίου και την απέχθειά του στο πρόσωπο του θεοποιημένου Ιησού.

Ο θάνατος του Διοκλητιανού ανοίγει τον δρόμο στους Ιουδαιο-Χριστιανούς Στωικούς, που υπηρετούν στις λεγεώνες της περιφέρειας και οι οποίοι φθάνουν σε τέτοιο σημείο ελέγχου, ώστε να ανακηρύττουν και δικό τους αυτοκράτορα. Αρχίζει, έτσι, η εποχή του μεγάλου εκείνου στρατηλάτη, του Κωνσταντίνου. Ο Κωνσταντίνος, σε αντίθεση με την μητέρα του, ποτέ δεν ενστερνίστηκε την Ιουδαιο-Χριστιανική Στωική αντίληψη. Όμως, η εξουσία του στηρίχτηκε σε οπαδούς αυτής της θεώρησης κι έτσι εμφανίστηκε ευγνώμων. Όπως αναφέρει ο Ευσέβιος Παμφίλου, Επίσκοπος Καισαρείας, στην Εκκλησιαστική του Ιστορία, ο ίδιος βάπτισε τον Κωνσταντίνο λίγες ημέρες πριν τον θάνατό του. Στο απόγειο της βασιλείας και κυριαρχίας του, ιδρύει και καθιερώνει ένα θρησκευτικό σύστημα. Ως ΔΟΓΜΑΤΙΚΟ σύστημα, ο Χριστιανισμός ουδεμία σχέση έχει πλέον με την Στωική αντίληψη των οπαδών των πρώτων χρόνων. Από μόνο του το δόγμα ΑΝΑΙΡΕΙ τον βασικό Στωικό χαρακτήρα. Η διαφορά του από τα προηγούμενα αντίστοιχα καθεστώτα είναι πως ο μονάρχης δεν είναι θεός ούτε γεννιέται από θεό (είναι κι αυτό μία ανέλιξη) και πως το γήινο βασίλειο είναι η επί της γης προβολή του ουράνιου βασιλείου, όπου άρχει στον αιώνα ο Τριαδικός Θεός (το πρότυπο γνωστό και χρησιμοποιημένο από αρχαίους Αιγυπτίους – Όσιρις, Ίσις, Ώρος – τους Ινδούς – Μπράχμα, Σίβα, Βισνού – και άλλους)

Με την κυριάρχηση του Χριστιανισμού, στον οποίο εμπεριέχονται εντόνως πολλά στοιχεία της Στωικής αντίληψης, ο Στωικισμός δείχνει να χάνεται πλέον από το προσκήνιο μετά από 650 χρόνια έντονης παρουσίας στην περιοχή της λεκάνης της Μεσογείου, αφού ο ίδιος ο επικρατήσας Χριστιανισμός αποτέλεσε την νέα έκφραση του απορροφημένου από αυτόν Στωικισμού.

Πιστεύω πως οι κυβερνοστωικοί δεν αποτελούν κάποια συνέχεια των «παληών καλών» Στωικών. Πώς θα μπορούσε άλλωστε; Είναι απλώς σύγχρονες οντότητες, που ενστερνίζονται τις ιδέες αυτές (ενότητα – αγάπη – δικαιοσύνη- αντιτυραννία), απορρίπτοντας κάθε έννοια εσχατολογικού προσανατολισμού, κατευθυνόμενοι μάλλον προς μια ελληνικής προέλευσης αντίληψη ζωής και που αποζητούν τον καθαρό φιλοσοφικό επαναπροσδιορισμό.

Η ΙΔΑΝΙΚΗ-ΑΝΑΡΧΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ του Ζήνωνα

ΟΜΟΛΟΓΟΥΜΕΝΩΣ ΤΗ ΦΥΣΕΙ ΖΗΝ

Ο ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΑΕΡΤΙΟΣ διασώζει αποσπάσματα από το χαμένο έργο “ΠΟΛΙΤΕΙΑ” (=πολίτευμα) του ιδρυτή του ΣΤΩΙΚΙΣΜΟΥ Ζήνωνος του Κιτιέως.

Γράφει ο Λαέρτιος ότι η Ιδανική Πολιτεία των Στωικών συνίστατο στις εξής αρχές :

ΜΗΘ’ ΙΕΡΑ ΜΗΤΕ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΜΗΤΕ ΓΥΜΝΑΣΙΑ ΕΝ ΤΑΙΣ ΠΟΛΕΣΙΝ ΟΙΚΟΔΟΜΕΙΣΘΑΙ…ΝΟΜΙΣΜΑ ΟΥ…ΔΕΙΝ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΖΕΙΝ..ΚΟΙΝΑΣ ΤΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΔΟΓΜΑΤΙΖΕΙΝ…ΚΑΙ ΕΣΘΗΤΙ ΤΗ ΑΥΤΗ ΚΕΛΕΥΕΙ ΧΡΗΣΘΑΙ ΚΑΙ ΑΝΔΡΑΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΑΣ…

(Διογ.Λαερτ.7,33-34 )

[Μεταφρ.: ούτε Ιερά

ούτε Δικαστήρια

ούτε Γυμναστήρια

να οικοδομούνται στις πόλεις…

ούτε να κατασκευάζονται Νομίσματα…

να είναι κοινές οι γυναίκες… (να μετέχουν στα κοινά)

να φορούν ίδια ρούχα άνδρες και γυναίκες…].

Ο Διάδοχος του Ζήνωνα

Κλεάνθης (330-230 π.Χ.). Γεννήθηκε στην Άσσο της Μικρασίας. Στα νιάτα του ασχολήθηκε με τον αθλητισμό και, επειδή είχε ρωμαλέο σώμα, αναδείχθηκε σε άριστο πυγμάχο. Έχοντας βαθύ έρωτα για τη φιλοσοφία, ήρθε στην Αθήνα, για να σπουδάσει, μόνο με 4 δραχμές. Έγινε μαθητής τού ιδρυτή της στωικής φιλοσοφίας Ζήνωνα. Για να εξοικονομεί τα μέσα της συντήρησής του, εργαζόταν τα βράδια σε κήπους ως εργάτης, αντλώντας νερό. Για το λόγο αυτόν επονομάστηκε Φρεάντλης. Το 262 π.Χ., πέθανε ο Ζήνωνας και ο Κλεάνθης ανέλαβε τη διεύθυνση της σχολής. Ζούσε βίο αυστηρό και ηθικό. Τερμάτισε με τη θέληση του τη ζωή του. Πέθανε από ασιτία.

Ο Κλεάνθης έγραψε πολλά συγγράμματα: φυσικά, ψυχολογικά, ηθικά, λογικά, από τα οποία σώθηκαν σποραδικά αποσπάσματα από άλλους συγγραφείς.

Ο Κλεάνθης θεωρεί τη φωτιά ως ενεργητική και παθητική πρώτη αρχή και αιτία. Ταυτίζει τη φωτιά με την ύλη και το θεό. Ο προορισμός του ανθρώπου είναι να ζει σε αρμονία με τη φύση, δηλ. με τη λογική και αρμονική τάξη, που επικρατεί στο σύμπαν. Τις θεολογικές του ιδέες τις εκφράζει στον περίφημο ύμνο του προς τον Δία, που τον διάσωσε ο Στοβαίος.

Η θεολογία του Κλεάνθους εκφράζεται πλήρως στον ύμνο αυτόν. Επειδή ο ύμνος αυτός είναι μία εκ των αξιοσημείωτων εκδηλώσεων του θρησκευτικού βιώματος, παρατίθεται εδώ όπως τον διέσωσε ο Στοβαίος (‘Εκλ. 1, 1, 12 σελ. 25, Anthologium 1.1.12.1 to Anthologium 1.1.12.24):

Ύμνος Κλεάνθους προς τον Δία

Απόδοση στην νεοελληνική

Ενδοξότατε απ’ τους αθανάτους, πολλών ονομάτων κάτοχε και αιώνια παντοδύναμε,

Ζευ, της φύσεως αρχηγέ, συ που με δικαιοσύνη τα πάντα κυβερνάς

χαίρε•γιατί όλων των θνητών καθήκον είναι να σε προσφωνούν.

Γιατί κατάγονται από σε, και αφού σαν μερίδιο έλαβαν την έκφραση μες απ’ την ομιλία,

μόνοι απ΄ όλα όσα ζουν καί έρπουν οντά θνητά επάνω στη γή.

Γι΄ αυτό θα σε υμνήσω και την κυριαρχία σου διαρκώς θα τραγουδώ.

Γιατί σε σένα όλος αυτός ο κόσμος, στρεφόμενος κυκλικά γύρω από την γη,

υπακούει, σε οποιανδήποτε διεύθυνση τον οδηγείς και με την θέλησή του κυριαρχείται από σένα.

Γιατί έχεις ένα τόσο ισχυρό εκτελεστή της θελήσεώς σου κάτω από τα ανίκητα χέρια σου τον αμφίστομο, πύρινο και αείζωο κεραυνό.

Γιατί κάτω από τα πλήγματά του εκτελούνται όλες οι ενέργειες της φύσεως.

Μ΄ αυτόν συ κατευθύνεις τον κοινό λόγο, ο οποίος περιτριγυρίζει μέσα σ΄ ολόκληρο το σύμπαν,

κι αναμιγνύεται και με τα μεγάλα και με τα μικρά φωτεινά ουράνια σώματα.

Με τον κεραυνό έχεις γίνει υπέρτατη συνεκτική κίνηση και βασιλεύεις δια μέσου όλου του σύμπαντος.

Και δεν γίνεται χωρίς την θέλησή σου, Θεέ μου, κανένα έργο, ούτε επάνω στην γή,

ούτε στην ουράνια θεϊκή σφαίρα, ούτε στην θάλασσα,

εκτός από εκείνα, που διαπράττουν οι κακοί με τις δικές τους ανοησίες.

Αλλά συ γνωρίζεις και τα περιττά (τα μη τέλεια) να τα καθιστάς άρτια (τέλεια),

και τα άκοσμα να τα κάνης κόσμια καί τα μη αγαπητά είναι σε σένα αγαπητά.

Γιατί μ΄ αυτό τον τρόπο έχεις συνενώσει τα πάντα σε ενότητα καί τα κακά με τα καλά,

ώστε να αποτελείται απ΄ όλα ένας ενιαίος λόγος, ο οποίος έχει αιώνια ύπαρξη.

Αυτόν τον αποφεύγουν και δεν τον προσέχουν όσοι από τους θνητούς δεν είναι καλοί.

Οι δυστυχείς !  Ενώ ποθούν την απόκτηση των αγαθών,

ούτε βλέπουν, ούτε ακούν τον κοινό νόμο,

στον οποίο, εάν ήθελαν να υπακούσουν θα είχαν με φρόνηση ζωή ευτυχισμένη.

Οι ίδιοι δε αφ’ ετέρου ορμούν χωρίς φρόνηση, ο καθένας σε διαφορετικό κακό,

άλλοι μεν καταβάλλοντας προσπάθεια που γεννάει έριδες για την απόκτηση δόξας,

άλλοι δε έχοντας στραφεί στην κερδοσκοπία κατά μη κόσμιο τρόπο,

και άλλοι σε ανάπαυση και στις σωματικές ηδονές.

Αλλά συνήθως προσκρούουν σε ατυχήματα, και σε κάθε περίπτωση παρασύρονται σε διαφορετικά πράγματα,

ενώ η προσπάθειά τους ήταν να παραχθούν πράγματα εξ ολοκλήρου αντίθετα από αυτά, τα όποία τους συνέβησαν.

Αλλά, Ζευ, πάνδωρε, συνάχτη των μαύρων σύννεφων και ρίπτη του λαμπρού κεραυνού,

τους ανθρώπους σώζε από την αξιοθρήνητη έλλειψη κατανόησης των πραγμάτων.

Αυτή, συ πάτερ, παρακαλώ να την σκορπίσης μακριά από την ψυχή, παραχώρησε δε σ΄ αυτούς να γίνουν

μέτοχοι στην δικαιοσύνη σου, με την οποία συ τα πάντα κυβερνάς,

ώστε, αφού τιμηθούμε, σε τιμήσουμε μ΄ ανταπόδοση της τιμής,

υμνούντες διαρκώς τα έργα σου, όπως αρμόζει

σ΄ άνθρωπο, πού ΄ναι θνητός• αφού ούτε στους θνητούς, ούτε στους θεούς παραχωρήθηκε άλλη χάρη μεγαλύτερη,

από το να τιμούν τον κοινό νόμο, πάντοτε σύμφωνα με το δίκαιο.